Өткен ғасырда телевизия, сайт, YouTube арналар мен әлеуметтік желі сияқты қуатты жарнама құралдары жоқ кезеңде де, тұла бойы таланттан жаралғандай жандар бәрібір бүкіл елге танымал болатын. Олардың ел алдындағы абырой-беделі қазіргідей Instagram-да қанша жазылушысы (оның басым көбі жазылған адамының тұлғалық болмысына емес, әдемі көйлегі мен көлігіне, саяхатына қызығушылар екені де түсінікті) бар екенімен есептелмейтін. Ата-ана ұл-қызына сол тұлғаның өмірін үлгі-өнеге етіп тәрбиелеуі, мектепте сол тұлғаның елге сіңірген еңбегі жас ұрпаққа танытылуы, тұлғаның өзінің де өмірлік ұстанымдары арқылы қоғамда оған деген құрмет пайда болатын. Тобыл-Торғай өңіріндегі сондай тұлғаның біреуі және бірегейі – халық ақыны Әсия Беркенова.
Мен де ол кісінің есімін мектепте жүргенде естідім. Әдебиет сабағында мұғаліміміз Райса Ғалеева «Қыз бен жігіт айтысы» тақырыбын өткенде Біржан-Сара, Күдері-Ұлбике, Жамбыл-Айкүміс айтыстарын мысалға келтірген. Бәрін білуге тырысып, сұрақ қойып, мұғалімдерге маза бермейтін оқушы едім. Бұл жолы да тыныш отырмай: «Біздің жақта ондай ақын қыздар бар ма?» деп қалдым. Райса апай «Қостанайда Әсия Беркенова деген жас ақын бар» деген-ді. Сол күннен көзіме ол кісінің аты жазылған ақпарат түссе оқып, радиодан айтыс берілсе, даусын тыңдап, заманауи тілмен айтқанда, кәдімгідей «фанаты» болдым.
Әсияның 1950 жылы Қостанай облысы Әулиекөл ауданының Сұлукөл ауылында дүниеге келгенін, нағашы атасы мен әжесінің бауырында өскенін оқып білдім. Атасы 14 перзенттен қалған жалғыз қызынан көрген қызғалдағына кішкентай кезінен домбыра үйретіпті. Анасының да әдемі қоңыр даусы болған, ауылдың қуанышты жиын-тойында өнерпаздармен бірге халық әндерінің түр-түрін құйқылжыта орындайды екен. Ана өнегесімен Әсия да кішкентайынан өнерге бейім болып, бірде сырнайымен, бірде домбырасымен сүйемелдеп, ән айтып өскен.
Атасы кейде өзі, кейде қатарластарын шақырып, «Арынғазы», «Қосалқа», «Келіншек» сияқты толып жатқан күйлерді тартып, ән айтып, Әсияға батырлар жырын оқытқаны өзіміздің бала кезімізді еске салды. Иә, біз де солай, майшамның жарығымен үлкендерге жыр оқып өсіп едік. Ақынның өлеңге құштарлығы, кейін айтыстарда мүдірмейтіні, әр сөзін мәнерлеп, нақышына келтіріп айтуы сол кезден бастау алғанын көрсетеді.
Ақын бір сұхбатында «Мені өлең немесе қара сөз оқуға үйреткен мектептегі мұғалімдер емес, үйдегі ата-әжем еді. Ол кісілер өздері ұнатқан жыр үзінділерін оқытып, оны түзетіп, дауыс ырғағын келтіртіп қайта оқытып отырушы еді…» дейді. Яғни, бұл – ата-аналарға баланың тілін дамыту, кітап оқуға құмарлығын ояту, талғамы мен бағытын қалыптастыру отбасынан басталатыны туралы құлаққағыс. Қазіргі балалардың ана тіліне шорқақ болмауы, ұлттық құндылықтарды қадір тұтуы әке-шешенің міндеті екенін ешкімді көзге шұқымай, өз өмірін мысалға келтіре отырып айтып отыр.
Сондай-ақ өзі ұстаз болғандықтан, ата-ана мен мектептің байланысына үлкен мән береді. Әсіресе, қоғамда ұстазға деген құрметтің орнығуы туралы сөзі баласының болашағын ойлайтын ата-ана көкейіне қона кетеді. «Мен айтысқа барып жүргенімде «Баласы атқа шапса, анасы үйде тақымын қысады» деген сияқты, шәкірті сайысқа түскенде ұстаздары бірден-бір тілеулестері болатынына көз жеткіздім. Олар маған көп үміт артты. Мен өмірде айтыс ақыны болмасам да, ұстаздарымның үмітін ақтау үшін бәрібір тұлға боларым анық еді. Бала кезден өте белсенді болуыма, азаматтық ұстанымымның қалыптасуына әсер еткен – ұстаздарым» дейді ақын. Бұл да – өнеге.
Халқымыз адамның асқан қабілетін сипаттағанда оның қанмен берілетінін қадап айтып отырады. Ел жақта, екі жұрттың ортасында бұлғақтап, екі тараптың да мейіріміне шомылып өскен Әсияның есімі ауызға алынғанда да, жұрты оның тегін атап көрсетіп отыратынын байқадым. Ақынның өзі де: «Менің әкем Әйіп ақынжанды кісі болған екен. Замандастары оның хатты ылғи өлеңмен жазғанын айтады. Ал атамыз ел ішінде «өлеңші Хакімжан» атанған, домбырамен ән айтатын, ешкімге сөзін жібермейтін ділмар кісі болыпты. Менің жас кезімде үлкен кісілер «Сенің сөз саптауың атаң Хакімжанға ұқсаған» дейтіні есімде», – деп еске алады.
Біздің бала күнімізде айтыс ақындары қазіргі тілмен айтсақ, «жұлдыз» болатын. Тіпті, олар теледидардан ғана көруге болатын, былайғы жұрттың арасында жүрмейтін жандардай көрінетін. Кейін оларды сахнадан көріп, мәз болдық. Ұқсауға тырыстық. Жақсы қашанда көпке ортақ қой. Әсіресе, басқа өңірде жүргенде бір топырақта туып-өсіп, сол жаққа тән өнер мен мәдениетті тұтас елге паш етіп жүрген адамды өзімсініп, туысыңдай, жақыныңдай көреді екенсің. Студент кезімізде Алматыға айтысқа келген Әсия Беркенова, Қонысбай Әбіл, Жадыра Құтжановалармен бірге ел көшіп келгендей мәз болатынбыз. Ол кездерде уақыты шектеусіз айтыстарды да жұртшылық тапжылмай отырып, тамашалайтын. Сол ғажап күндерде небір дүлдүл ақындармен бірге жерлестерімді көріп, сұлу сөзді құмарта тыңдап, еліме деген сағынышымды басатынмын. Қасымдағыларға «Менің төркінім» деп мақтанам. Сол сезімім жүрегімде мәңгілікке орнықты.
Әсия Әйіпқызының еңбек жолы мектепте басталған: әуелі Наурызым ауданындағы Өлеңді орта мектебінде ұзақ жыл орыс тілі мен әдебиетінен сабақ берді. Оқу ісінің меңгерушісі болды. Еліміздің Білім беру ісінің үздігі атанды.
Қостанайға көшіп келгенде, алдымен Ыбырай Алтынсарин атындағы дарынды балаларға арналған мектеп-интернатта ақындар мектебін ашты. Содан кейін Ахмет Байтұрсынұлы атындағы университетте «Өнер» студиясын ашып, өнер кеңістігінде қаншама бұлақтың көзін ашып, жас дарындардың тұсауын кескен. Бүгінде елге танымал тележурналистер: «Абай» телеарнасындағы Гаухар Төлекбаева, «Атамекен-бизнес» арнасындағы Дархан Абдуахит, 24kz арнасындағы Жансая Қожахмет, «Астана» арнасының Қостанайдағы меншікті тілшісі Заңғар Санай, Парламент Мәжілісінің экс-депутаты Әлия Сапарова, Абай атындағы опера және балет театрының белді орындаушысы Азамат Малышов, басқа да қыз-жігіттер осы студиядан қанаттанған.
Мектептің тынымсыз жұмысы мен ауылдың қоңырқай тіршілігіне алданып, біраз жыл өлеңнен қол үзіп қалған жас ұстаздың жүрек түкпірінде бұғып жатқан ақындық өнердің қайта оянуына себеп болған 1980 жылы Алматыда өткен республикалық аламан айтыс екен. Ал 1984 жылы Алматыда өткен Кенен Әзірбаевтың 100 жылдығына арналған республикалық айтыста-ақ Әсия бірінші орынды жеңіп алады.
Олар айтысқа келгенде біз кітаптан ғана білетін ХІХ ғасырдағы ұлттық өнердің үлгісін дамытты. Әсия, Қонысбай, Әселхан, Шолпандар Манап Көкеновке, Көкен Шәкеевке қарап айтыстың көшіне ілессе, кейінгілер бұлардың жолын жалғап, ілгерілете түсті. Серік Құсанбаев, Аманжол Әлтаев, Айбек Қалиевтер, Бекарыс Шойбековтер шығып, ұтқыр ой, оралымды сөз саптауымен халықты жалт қаратты.
Ол кездегі айтыстарда ұлттық, қоғамдық мәселелер көп көтерілді. Жер-су атауларына, ұлттық салт-сана, тілге қатысты жалтақтамай, батыра айтылған сөздер талайдың намыс отын жақты деп ойлаймын. Мысалы, Әсия ақынның қамшымен осып жібергендей:
Ұлтпыз-ау туған сірә азапты ала,
Өзгеге жүру үшін мазақтала.
Өз тілін білмейтұғын орыс бар ма,
Қазақша білмейтін тек қазақ қана! – деген сөзі кейін талай жиындарда, мақалаларда қайталанғанын естіп, көрдік.
Жалпы, барша айтыс ақынының төл өнер тарихында орны бар, соның ішінде қазақ қыздарынан шыққан ақындардың еңбегін ұшан-теңіз деуге болады. Өйткені олардың домбыра ұстап, айтысқа шығуының өзі небір тар жол, тайғақ кешу сияқты, біразы тарихтан белгілі. Мысалы, «Жиенқұлға келгенде үні шықпайтын» Сара мен айтысқаны үшін күйеуінің жуан жұдырығынан қаза болған Ұлбикенің тағдыры. Бір сұхбатында осы мәселе туралы Әсия: «Сахнаға жетуіңе, әрине, үйдегі жолдасыңның, жүрегіңнің иесінің кеңдігі өте үлкен рөл атқарады. Кейбір замандас қыздардың, бір-екі айтыстан кейін шықпай қалған кездері болды. Олардың өнері сарқылып қалғандықтан емес, үйіндегі кикілжіңнен шыға алмады. Және адамның жеке басын алып жүру жауапкершілігі деген тағы бар», – дейді.
Яғни, Жаратушы берген өнерді ақын қыздың ортасы, қосағы түсіне, қабылдай білуіне көп нәрсе байланысты. Бұл ретте Әсия апамыздың бағы бар: өмірлік жары Табылды сенімді серігі де, қолдаушысы да, қамқоршысы да болды. Ағамыздың алған жарының тұлға ретінде дамуына қолдау көрсететін түсінігі мол азамат болуынан қазақ өнері ұтты – айтыс өнерінде айшықты із қалдырған ақын сахнада 45 жылға жуық домбырасын күмбірлетіп, сөз құдіретін паш етіп келеді.
Әсия Беркенова – достықта да жолы болған жан. Қазақта аражігі ажырамайтын достарды сипаттайтын тамаша теңеу бар: «егіз қозыдай» дейді. Мен ХХ ғасырдағы айтыс өнерін заңғар биікке көтеріп, ХХІ ғасырдағы айтыстың өсіп-өркендеуі үшін саналы ғұмырын арнаған саңлақ апаларымыз Әсия Беркенова мен Әселхан Қалыбекованың достығы туралы ғажайып әңгіме естідім. Екеуі бір жылда, бір күнде дүниеге келген екен. Бірі оңтүстікте, бірі солтүстікте тұрса да мерейлі межеге жеткен 50, 60 жасын екі елге кезек барып, бірге тойлауды әдетке айналдырыпты. Осыдан 10 жыл бұрын сол дәстүрмен Қостанайда өнерсүйер қауым қос ақынға айрықша құрмет көрсетіп, ғаламат іс-шара өткізгенін естіп, тамсанғанбыз. Атауы да керемет – «Айдын жырдың қос аққуы».
Сол іс-шараны ұйымдастырушылардың бірі Ерлан Қалмақов: «Әселхан апамыз екеуіне арнап қабына есімдері жазылған домбыра жасатыпты. Соның өз аты жазылғанын Әсия апамызға сыйлап, досының есімі жазылғанын өзіне қалдырған. Ал Әсия апай арнайы бірдей шапан тіккізіп, екеуі соны киіп жүретін»деген-ді. Ғажап емес пе?!
Әселхан ақын дүниеден озғанда бүкіл ел күңіренді, ал егіз қозының сыңары бастан кешкен қайғыны айтпай-ақ қояйық.
Олар айтысқа бір мезгілде келген-ді. Бір мезгілде – 1990 жылы Әсия Беркенова, Әселхан Қалыбекова, Қонысбай Әбіл үшеуі «Қазақстанның Халық ақыны» атанды. Бұл жерде Әсияның Қостанай өңірінде Омар Шипиннен кейін «Халық ақыны» атағын алған екінші ақын екенін айта кетуіміз керек. Биік марапат шексіз қуанышқа бөлеп қана қойған жоқ, шабыт отын үрледі, биіктерге ұмтылдырды. Сөйтіп, Ә.Беркенова талай мәрте республикалық айтыстардың жеңімпазы болды.
Әсіресе, Абылай ханның 280 жылдығы, әнші Мұхиттың 150 жылдығы, Қажымұқан палуанның 120 жылдығы, Шақшақұлы Жәнібек батырдың 300 жылдығы тойларында оның айтыстағы дара таланты жарқырай көрінді. Моңғолия, Қытай, Өзбекстан, Қарақалпақстан, Ресей және Қазақстан ақындарының арасында өткен халықаралық айтыстардың жүлдегері атанды. Қазір оның есімі елдегі жырсүйер қауымға ғана емес, елімізден тыс жерде тұратын қазақтарға да танымал.
Әсия Беркенованың өмірі өңірдің, елдің айтыс өнерімен бірге өрілген. Ол 1980 жылдардан бастап айтысқа қатысып, 45 жылға жуық уақыт бойы өмірін осы киелі өнерге арнап келеді: туған өлкенің намысын қорғап, сөз сайысына шықты, көптеген республикалық және халықаралық айтыстың
жеңімпазы атанды, жас айтыскер ақындарды дайындап, төл өнеріміздің дамуына зор үлес қосты. Осындай ерен еңбегі үшін ел сүйіспеншілігіне бөленді. Қазақстанның Халық ақыны, Ағарту ісінің үздігі, Қазақстанның мәдениет саласының үздігі, Қостанай облысының құрметті азаматы атанды. Кеудесіне «Құрмет» орденін тақты.
Ілеспе аударма жасап жүрген соң жиындарда «Болашақта жүздеген мамандық жоғалады», «Бәрін жасанды интеллект алмастырады» деген болжамдарды естіп қаламыз. Өз басым бұл қорқытып, үркіту емес, білім беру, кадрларды дайындау бағытын өзгерту керегіне назар аударту екенін түсінемін. Негіз бар. Бұрын Google-аудармашыға сүйенетіндер, қазір мәтіндерін GPT-ге салып, жұтындырып қояды. Бірақ ол мәтіндердің «жаны» жоқ екенін біз сияқты «кәрі қасқырлар» біліп қоямыз.
Осы орайда мен жасанды интеллект ауыстыра алмайтын бір сала бар екенін айтқым келеді, ол – айтыс. Қазақтың әлем мойындаған өнері. Оның 2015 жылы ЮНЕСКО-ның адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының көрнекі тізіміне енгізілуі де – айтыстың бірегейлігінің дәлелі. Айтыс өнеріне деген адалдығын ту қып көтерген ақындарымызбен бірге «Тобыл-Торғай өңірінің ақберен ақыны» атанған Әсия Беркенованың да төл өнеріміздің жанданып, халықпен қауышуына, әлем сахналарында жарқырап көрінуіне орасан зор үлес қосқаны даусыз.
Бүгін де ол ақындар сапында: өңірдегі ізінен ерген ақындардың өсуіне зер салып, «Бұларды тағынан таймай, арнасында жүрген ақындар деп есептеймін. Айбек ініміз сабырлы, салиқалы қалпымен елдің ықыласына бөленді. Өзінің қарымы да, көзқарасы да қалыптасқан. Батырлан Сағынтаев баламыз да әдебиеттегі миссиясын жақсы жалғастырып келе жатыр. Бір сөзбен айтқанда, кейінгі буынның беталысы жап-жақсы» деп арқаларынан қағады. Жас буын ақындарды айтысқа дайындайды.
Мысалы, өңір айтыскерлерінің Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтар жылы» деп жария етуіне орай қосқан ерекше үнін айтайық. Биыл 2 наурыз күні, Қостанай қаласында Түркістан және Қостанай облыстары ақындарының «Адал еңбек – ер дәулеті» атты республикалық командалық айтысы өтті. Киелі Түркістан мен қасиетті Тобыл-Торғай өңірінің қазіргі таңдағы ең мықты өнерпаздары жиналған сол сайыста айтыс өнерінің әз анасына айналған Әсия Беркенова апамыз да өз командасын баптап, үкілеп топқа қосты.
«Қостанайда кімің бар?» десе, «Әсия апам бар» деп мақтана жауап беретін жалғыз мен емес екенімді білемін. Күнде қасында жүрмесе де, сырттай Әсия апайға рухани тұрғыда арқа сүйейтін, болмысының өзі бойға қуат беріп, жүрекке сенім құятын жандар елде өте көп. Олар талай жасқа жол нұсқаған, көмек көрсеткен, ақыл айтқан, өнер, өмір айдынында қамқоршы болған Әсия Беркенова апайымыздың бар болуын, айтыстың ғана емес, өмірдің сахнасында ұзақ жыл жарқырап жүруін тілейтіні хақ.
Камал ӘЛПЕЙІСОВА,
жазушы, аудармашы,
филология ғылымдарының
кандидаты