Себебі бір жер учаскесінде 3-4 үй орналасады: ауыл, тіпті қала тұрғындары отау құрған баласына бақшаға арналған он сотық жерінде үй салып береді. Алайда бұл құрылысқа сәулет, қала құрылысы және жер қатынастары мекемесінен рұқсат алмайды. Соның салдарынан бір жер теліміндегі үш үйдің тек біреуінің құжаты бар болып шығады. Мемлекет енді бұл тәжірибемен күресуге кіріспек.
Кемшіліктерді кодекс жоя ма?
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан: өзекті мәселелер және оны түбегейлі цифрлық өзгерістер арқылы шешу» атты биылғы Жолдауында құрылыс саласына жеке тоқталды. Жалпы, құрылыстың цифрландыруға қандай қатысы бар? Бұл сектор да жан-жақты цифрлық өзгерісті бастан кешпек. Сол арқылы бір жағынан, экономиканың осы базалық саласының ашық, айқын болуына, екінші жағынан, қауіпсіз әрі орнықты дамуына қол жеткізу міндеті қойылды.
– Соңғы жылдары қарқынды дамып келе жатқан тұрғын үй құрылысы саласына айрықша назар аударған жөн. Былтыр 19 миллион шаршы метр баспана пайдалануға берілді. Сонымен бірге құрылыс сапасын арттыру үшін жасанды интеллект технологияларының – Building Information Modeling, BIM-нің көмегімен ғимараттарды ақпараттық модельдеу әдісін кеңінен қолдану керек. Үкімет құрылыстың барлық кезеңін толық есепке алуды, жоспарлауды, оған мониторинг жүргізуді қамтамасыз ететін ұлттық цифрлық платформаны іске қосуы қажет, – деді Президент.
Мәжілісте Құрылыс кодексінің жобасы 2023 жылғы желтоқсаннан бері талқылану үстінде. Жылдар бойы жатқан бұл жобаның қабылдануына енді тың серпін берілді: Мемлекет басшысы созбалаңға сала бермей, оны 2025 жылдың соңына дейін қабылдауды жүктеді.
Жаңа құжат әртүрлі заң мен НҚА-ларға бытырай жайылған құрылыс нормалары мен ережелерін реттеудің бірыңғай тетігі болып, рәсімдердің ашықтығын қамтамасыз ететін, нарықтың барлық қатысушысының қызметін жеңілдететін жүйеге айналуға тиіс.
«Қала құрылысы кодексі» атты құжатты дайындап, мейлінше жылдам қабылдауды Президент 2022 жылы тапсырған болатын. «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы төралқасының Құрылыс және ТКШ комитетінің төрағасы Ирина Манжанованың мәлімдеуінше, отандық құрылыс бизнесі әу бастан бұл кодекске үлкен үміт артты. Салаға қатысты заңнамада олқылықтар өріп жүр. Оның бәрін жою, нормаларды бір құжатта шоғырландыру, әкімшілік кедергілерді азайту маңызды. Жаңа құжат процестерді нақты жеңілдететін, нарықты барынша болжамды ететін құрал бола алады.
Бүгінде Қазақстанда құрылыс қарқын алды, оны Мемлекет басшысы да атап өтті. Тұрғын үй, коммерциялық мүлік және инфрақұрылым құрылысының көлемі артып барады. Сала ондаған мың маман мен жүздеген компанияны тартып, жұмыспен қамтып отыр. Сондықтан динамиканы құлдыратпай, қайта қолдайтын заманауи және түсінікті «құқықтық негізге», заңнамалық іргетасқа зәру.
«Келісіп пішкен тон келте болмайды»
Өз кезегінде «Атамекен» өкілдері кодекс жобасының қазіргі редакциясы бизнестің көңіліне алаң салғанын жеткізді. ҰКП Мәжілістен құжатты талқылауға кәсіпкерлік субъектілерін белсенді тартуды сұрады. Олардың пікірін депутаттар мен мемлекеттік органдар міндетті түрде ескеруі керек. Себебі кәсіби қоғамдастықтың ұстанымынша, қазіргі күйде құжат процестерді жеңілдетудің орнына басы артық реттеу тудырады. Соның ішінде кодексте сала субъектілерін лицензиялаудың тиімсіз нормалары, инженерлік-техникалық қызметкерлерді сертификаттаудың күрделі тетіктері, өзін-өзі реттейтін ұйымдар институтын енгізу және басқа да ережелер сақталатыны ерекше мазалап отырған көрінеді.
– Жаңа Құрылыс кодексінің маңызды жоба екені даусыз. Ол саланы болашақта қарқынды дамытудың берік нормативтік іргетасын қабылдайды, алдағы өркендеуге серпін береді. Бірақ солай болуы үшін құжатты мұқият пысықтау қажет. Президент кодексті жылдамдатып, жыл соңына дейін қабылдауды тапсырды. Уақыт аз қалды. Ал қазіргі редакциясында кәсіби қоғамдастықтың алаңдаушылығын тудыратын ережелер баршылық. Құжат мысалы жобалаушылар мен сараптамалық ұйымдар жұмысының ерекшелігін толыққанды ескермейді. Бұл жеке сараптамалық ұйым санының айтарлықтай қысқаруына соқтыруы мүмкін. Процестерді шектен тыс бюрократиялану қаупі сақталды, – дейді Сарапшылар ұйымдары палатасының төрағасы Бірлік Ережепов.
Бизнес қоғамдастық Президенттің Жолдауында жариялаған BIM және өзге жасанды интеллект технологияларын жобалау сатысында қолдану бастамасын құптайды. Ұлттық жобалаушылар қауымдастығының президенті Мейірбек Жаманқұлов атап өткендей, бұл – инженерлік шешімдердің дәлдігін арттыруға, процестерді оңтайландыруға және құрылыстың барлық кезеңінде тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.
Сарапшы Қазақстанда BIM-технологияларды қолдану мәселесі бірнеше жылдан бері сөз болып келе жатқанына, бұл бағытта жаңа бастамалар қолға алынғанына назар аудартты. Ірі құрылыс компаниялары және жетекші жобалау ұйымдары мұндай ЖИ технологиясын ғимараттарды, тұрғын үй кешендерін жобалауда, құрылыстағы ықтимал қателерді болжауда және шығындарды азайту мақсатында табысты қолданып жүр.
Мысалы, жаңа пәтер алуға барған клиенттер құрылыс компаниясы кеңсесінде тамашалайтын әдемі постерлерді, таңдай қақтырар видеороликті, ғажайып технологиялық шешімдерді бүгінде ЖИ де жасап береді. Алайда маманның айтуынша, осы технологияларды ауқымды енгізудің бірыңғай жүйелі тәсілі әлі күнге жоқ және бұл жағдай саланың елімізде өркен жаюын тежейді. Президенттің өзінің мәселе етіп қаузауының бір мәнісі осында.
– Ұлттық жобалаушылар қауымдастығы 2020 жылдан бері бірнеше рет зерттеу жүргізді. Оның қорытындысы көрсеткендей, елде BIM-ге деген қызығушылық жыл сайын өсіп келеді. Отандық жобалаушы компаниялар BIM-ді әртүрлі деңгейде қолданып жатыр. Бұл ретте ең көп қолданылатын құрал Revit саналады. Соған қарамастан Қазақстанда BIM-дегі жобалық құжаттамалардың сапасы төмендеу. 3 жыл ішінде мемлекеттік сараптамаға 100-ге жетпейтін көлемде ғана жоба ұсынылды. Оның бәрі бірдей оң қорытынды ала алмады. Яғни, сала дұрыс бағытта ілгерілеп келеді, бірақ әзірге жүйелі жолға қойылған жоқ, – деді Мейірбек Жаманқұлов.
Сарапшының ұстанымынша, Президенттің құрылыс саласына BIM және цифрлық шешімдерді жүйелі енгізу тапсырмасын табысты жүзеге асыру үшін біріншіден, мемлекеттік жүйелерге интеграциялап ұлттық цифрлық платформа құру қажет. Екіншіден, мемлекеттік және инфрақұрылымдық жобаларда BIM-ді міндетті түрде қолдану үшін нормативтік базаны жетілдіру, тиісті талаптар енгізу маңызды. Әйтпесе, бұл сала НҚА деңгейінде жете реттелмеген.
Үшіншіден, осы саладағы кадр тапшылығы мәселесін шешу үшін мамандарды оқыту және біліктілігін арттыру керек. Төртіншіден, бизнеске шамадан тыс ауыртпалық түспеуі, олар бейімделе алуы үшін Құрылыс кодексінде өтпелі кезең белгілеген жөн. Сонда Қазақстан бұл салада халықаралық деңгейде бәсекелесе алады және біздің мамандар ең жоғары стандарттарға сай объектілер жасауға көшеді.
BIM-технология бәсекеде оздырады
«Атамекен» ҰКП басқарма төрағасының орынбасары Назира Үсенова мемлекеттік қолдау шараларынсыз сала даму жолында алысқа ұзай алмайтынын ескертті. Сондай-ақ отандық компаниялар үшін шетелдік озық бағдарламалық қамтылым мен жабдықтардың бағасын бюджеттен субсидиялап, арзандату, BIM енгізумен айналысатын мамандарды шетелде оқыту ұсынылды. Үсенова BIM енгізу мәселелері 2026 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енетін Құрылыс кодексінің қазіргі жобасында қарастырылмағанын, сондықтан оны заң жүзінде бекіту керегін атап өтті.
Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Еділ Жаңбыршин салада айқындылықты арттыру қажетін айтқан. Өйткені үлескерлердің қаржысын жинап, тұрғын үй құрылысын бітірмей тайып тұратын алаяқтар көбейіп кетті.
Мұның сыртында үлескерлер асығыс-үсігіс тұрғызылған тұрғын үй кешендерінің сапасыз салынғанына, қабырғалардың жарылатынына, төбеден су ағатынына шағымданады. Себебі қазіргі заңнама бойынша, құрылыс компаниялары өзі салған құрылыс нысанын өзі қабылдап алады және оның сапасы үшін өзі жауап береді. Өзін-өзі ақтамаған бұл ескі тәжірибені тоқтату үшін Құрылыс кодексі жобасында мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау органдарының нысандарды пайдалануға қабылдап алуы тәжірибесін қайта оралту көзделген. Бірақ бұған «Атамекен» ұлттық палатасы қарсы. Бизнес орта мұның соңы ғимаратты мемлекеттік қабылдап алу актісіне қол қоюы үшін сәулет-қала құрылысы басқармасы шенеуніктерінің пара дәме етуіне соқтырады деп санайды.
«Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингінің еншілес ұйымы – «Қазақстан тұрғын үй компаниясы» 2025 жылы тұрғын үй құрылысындағы көлеңкелі нарық үлесін бағалаудың қорытындысын шығарды. Зерттеу 19 ірі қаланы, 606 салынып жатқан объектіні қамтыды. Нәтижесі төбе шашты тік тұрғызады: бірнеше өңірде үлескерлік құрылыстағы көлеңкелі схеманың үлесі 100%-ға жеткен.
Зерттеуге жүгінсек, 2025 жылғы тамыздағы жағдай бойынша Қазақстандағы үлестік құрылыста «көлеңкелі» нарықтың жалпы үлесі 62,5%-ды құрады. 2024 жылмен (69,6%) салыстырғанда 7,1%-ға төмендеген. Қазір бой көтеріп жатқан 606 объектінің тек 227-сінде немесе 37,5%-ында әкімдіктің тиісті рұқсаты мен Қазақстан тұрғын үй компаниясының кепілдігі бар. 2024 жылға қарағанда заңды, яғни барлық құжаты толық объекті саны 15,8%-ға өсті: 2025 жылы – 227, 2024 жылы – 196. «Көлеңкелі» объект саны 15,4%-ға азайды: 2025 жылы – 379, 2024 жылы – 448.
«Көлеңкелі» нарықтың ең үлкен үлесі Ақтау, Көкшетау, Қонаев, Петропавл, Тараз, Семей, Түркістан, Орал, Павлодар, Қызылорда қаласы мен Бесағаш ауылында тіркелген – көрсеткіші 100%-ға жетіпті. Бұларда салынып жатқан тұрғын үй кешендерінің бірде-бірі әкімдіктің рұқсатын алмаған, ҚТК кепілдігі де жоқ болып шықты. Өзге өңірлердің жағдайы да оңып тұрған жоқ: ең төмен көрсеткіш деген Шымкентте рұқсатсыз салынып жатқан құрылыстың үлесі – 36,9%, Атырау қаласында – 45,5% және Астанада – 50,2%.
Талдау нәтижесіне сілтеме жасай келе, «Қазақстан тұрғын үй компаниясының» басқарма төрағасы Алтай Күздібаевтың айтуынша, саладағы оң динамикаға қарамастан, Қазақстандағы тұрғын үй құрылысында «көлеңкелі» нарықтың үлесі тым жоғары болып қалды. Осы және басқа мәселелер кешенді, жүйелі шешімін табуы үшін салалық заңнамаға сауатты әрі жан-жақты реформа керек.
Елдос СЕНБАЙ
