Оның ішінде білімнің көзін ашып, еліміздің өркендеуіне үлес қосатын ұстаздардың да күнтізбеде атаулы күні белгіленген. Бұл күн қазан айының алғашқы жексенбісінде дәстүрлі түрде атап өтіліп келген еді. 2023 жылдан бастап мұғалімдердің кәсіби мерекесі 5 қазанға ауысты. Мұндай нақты күннің белгіленуі қоғамда ұстаздардың беделі жоғары екенінің көрінісі болса керек.
Мағжан Жұмабаевтың «Алты Алаштың басы қосылса, төр – мұғалімдікі» деген сөзі бар. Шынында да, білімнің кілтін ашып, ой мен зердені сабақтастыра білетін ардақты ұстаздарға төрден орын беру – құптарлық қадам. Өркениетті елдер қатарына қосылу үшін бәсекеге бейім, жан-жақты тұлға қалыптастыруымыз шарт. Бұл да ұстаздың мойнындағы міндет екені айқын. Сол себепті, бір халықтың өрендерінің сауатты болып өсуіне ықпал ететін мұғалімдердің қоғамдағы абыройы жыл өткен сайын арта түсуде.
Заңға жаңа норма керек
Оқу-ағарту министрлігінің хабарлауынша, биыл жаңа оқу жылында Қазақстандағы білім беру ұйымдарына 10 мыңнан астам жас маман еңбекке орналасты. Одан бөлек, соңғы бес жылда педагогикалық бағытта білім алушы студенттердің де стипендиясы екі есеге өсіп, 84 мың теңгені құрады. Мұның бәрі қоғамдағы ұстаз мәртебесін өсіруге жасалған қадамның бірі.
Биылғы Республикалық тамыз конференциясында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ұстаздардың қоғамдағы орнына ерекше тоқталып, «Педагог мәртебесі туралы» заңға ұстаз құқығын қорғау жөнінде өзгерістер енгізуді ұсынған еді. «Мұғалімнің құқығын қорғау мәселесі әрдайым басты назарда болуға тиіс. Мен сөз басында ұстаздардың өз міндетінен тыс жұмыстардан босатылғанын айттым. Бірақ кейде жергілікті билік өкілдері заң талаптарын өрескел бұзып жатады. Прокуратура органдары мұндай заң бұзушылықтарға тосқауыл қоюы керек. Сондай-ақ балаларға қатысты кез келген жазатайым жағдай үшін де мұғалімді жазалау орынсыз деп санаймын. Мемлекеттің міндеті – мұғалімнің қоғамдағы беделін және мәртебесін мейлінше арттыру», деді Президент. Парламент Мәжілісінің Заңнама және сот-құқықтық реформа комитетінің мүшесі Жарқынбек Амантай «Педогог мәртебесі туралы» заңға кейбір норманың енбейінше, қоғамда мұғалім беделі тұрақтамайтынын айтты.
– Бүгінде оқушы қандай да бір жағдайға тап болса, бірден мұғалімді жазғырып шығу дағдыға айналып кетті. Егер оқушының әрекеті мектептен тыс жерде болған жағдайда, оған мұғалім жауап бермейді. Өйткені бұл оның кәсіби қызметіне жатпайды. Алайда бұл заң жүзінде қаралмайды. 2019 жылғы «Ұстаз мәртебесі туралы» заңда бірқатар мәселе қарастырылған, одан кейін де өзгерістер еніп жатты. Ұстаздарға қоғамдық жұмыстарды жүктемеу, сыйақы мен жалақы, демалысы сияқты мәселелер қамтылғанымен, баланың оқу процесінен тыс уақыттағы тәртібіне жауапкершілік жүктелмейді деген норма әлі де кірмей отыр. Сондықтан бұл норманың мұғалім мәртебесі үшін маңызды екенін ескеру керек. Дегенмен, оқушының тәртібіне қатысты профилактикалық, алдын алу мәселесіне, түсіндіру, тәрбиелеу жұмысына көбірек ұстаз жауапты. Бізде бала құқығы қорғалған. Бірақ тәрбие жөнінде ата-ананың да жауапкершілік рөлін арттыру керек деп ойлаймын, – деді депутат Жарқынбек Амантай.
Бүгінде еліміздегі 22 мыңнан астам білім беру ұйымдарында 600 мыңнан астап педагог еңбек етеді. Биылдың өзінде біліктілікті арттыру курстарымен қамту көлемі екі есеге өсіп, аттестаттаудың жаңа цифрлық жүйесі мұғалімдердің сапалық құрамын 72%-ға дейін арттырды. Ұстаздардың еңбегін бағалау және оларды ынталандыру мақсатында педагогтарға арналған бірқатар мемлекеттік марапат қарастырылған. Мысалы, «Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградалары туралы» заңға сәйкес мемлекеттік наградалар, оның ішінде «Қазақстанның еңбек сіңірген ұстазы» құрметті атағы қалпына келтіріліп, 79 педагогтың адал еңбегі әділ бағаланды.
Жаһандану заманында ұлттық бәсекеге қабілетті болудың көрсеткіші – білім деңгейімен өлшенеді. Сондықтан әлемдік білім кеңістігіне кірігіп, білім беру жүйесін халықаралық биікке көтеру кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Бұл мәселені шешудің кілті – ұстаздардың қолында. Былтырдан бастап педагогтарды аттестациялау тәртібі де жеңілдетіліп, толықтай цифрлық форматқа көшірілді. Бұл үдеріс алғаш рет «Ұстаз» ұлттық платформасы арқылы жүзеге асып отыр. Жүйеде мұғалімдерге қатысты деректер бірнеше мемлекеттік база арқылы автоматты түрде алынып, қызмет орны, еңбек өтілі, білімі мен жетістіктері бір орталықта жинақталады. Мұндай тәсіл қағазбастылықтан арылтып қана қоймай, аттестацияның әділ әрі ашық өтуіне жол ашты.
Жас педагогқа жаңа жол
Адамзат пайда болғалы ең көне мамандықтың бірі де бірегейі – ұстаздық. Әлемдегі ең көне мектеп шамаман 5 мың жыл бұрын ашылған. Месопотамиядағы шумерлер жазу өнерін үйрету үшін мектеп ашып, оқушылар қыш тақтаға жазған. Қай кезеңде болса да, мұғалімдерге сұраныстың жоғары екені мәлім. Өкінішке қарай, жыл өткен сайын мұғалімдерге тапшылық артып барады. ЮНЕСКО ұйымының зерттеуінше, 2030 жылға қарай педагогтардың тең жартысы қызметінен кетіп, бастауыш пен орта мектептерге 44 миллион қосымша мұғалім қажет болады. Мұғалім тапшылығы ғаламдық мәселеге айналуының негізгі себебі – жалақының төмендігі, әсіресе жағдай Африка елдері, Еуропа мен Солтүстік Америкада да ушығып тұр. Ұстаздар үшін жұмақ мекен Финляндия, Сингапур, Дания, Норвегия, Германия, Жаңа Зеландия елінде ме дерсің. Мұнда білім беру мамандары қағазбастылықтан ада, жұмыс уақыты қысқа, шығармашылық еркіндікте өмір сүреді. Ал еліміздегі жағдай қалай?
Enbek.kz электрон еңбек биржасын ақтарып, мұғалімдерге деген сұраныстың артқанына көз жеткіздік, мәселен Оқу-ағарту министрілігі былтыр мектепте мұғалімдердің тапшы екенін жеткізсе, биыл көрсеткіш тағы да өскен. Былтыр қалада – 1745, ауылда – 1810, жалпы саны 3555 бос жұмыс орын болған, ал биыл Enbek.kz мәліметінше, 5417 маман жетіспейтіні белгілі болды. Сұраныс Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе облысында, Алматы және Астана қаласында және солтүстік өңірлерде жоғары. Қарағанды облысында – 430, Шығыс Қазақстан облысында – 402, Алматыда – 412, Ақтөбе облысында – 274, Астанада – 349, Павлодар облысында – 171, Шымкентте – 192, Қызылорда облысында – 30, Жетісу облысында – 107, Түркістан облысында 95 бос жұмыс орны бар. Бұған дейін Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек 2030 жылға қарай 236 мыңнан аса мұғалім тапшы болуы мүмкін деген болжам айтқан. Жыл сайын ұстаздарға сұраныс арта бермек, ал ұстаз дамуына қандай мүмкіндік қарастырылған?
Мемлекет тарапынан жас мұғалімдер мен педагогика мамандарын кәсіби жетілдіруге, қолдауға арналған жобалар мен жұмыстар жоқ емес. Жуырда Оқу-ағарту министрлігі дарынды оқушылар мен мұғалімдерді қолдауға бағытталған жаңа жоба – SMART Daryn ұлттық цифрлық платформасын іске қосты. Бұл платформа оқушыға білікті жаттықтырушыдан тәжірибе, онлайн сапалы білім алуға, зияткерлік жарыстарға дайындалуға мүмкіндік бере алады, ал ұстаздар кәсіби білім-білігін арттырып, оқушылардың шығармашылығын дамытады.
Білім бақшасының бағбандары білім беруден бөлек, балаларды рухани байытып, адамгершілік тәрбие беретін тұлғаның бірі. Сондықтан ұстаз еңбегі шәкірті жеткен барлық жетістіктің негізі болмақ. Астана қаласы әкімдігінің «Балаларға қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы» басшысы Дидар Дулатұлы мұғалімнің беделі жоғары екенін негізге алды. Айтуынша, ұстаздар үшін қосымша ынталандыру жүйелері жаңартылып, ауылдық жерлерде сабақ беретін, дәптер тексеру, жаңартылған мазмұнды оқытатын мектеп мұғалімдеріне қосымша үстемеақылар қарастырылған. Одан бөлек, мұғалімдерге жүктеме де азайтылған.
– Ұстазға деген құрмет – әр халықтың мәдениетінде орныққан асыл дәстүр. Біздің елде де мұғалім мәртебесін арттыруға айрықша көңіл бөлініп келеді. Соңғы жылдары педагог мамандығын таңдауға құлшыныс білдірген жастардың қатары артып отыр. Әрине, бұл жолды кездейсоқ таңдайтындар да кездесуі мүмкін. Дегенмен, ұстаздықты шын жүрекпен қалап келген талапкерлер үшін талап та күшейді: енді педагогикалық бағытқа түсу үшін Ұлттық бірыңғай тестілеудің шекті балы 75-ке көтерілді. Бұл – салаға білімді де саналы жастарды тартуға бағытталған маңызды қадам. Жалпы, Қазақстанда ұстаз беделі мемлекет қолға алған жүйелі шаралардың арқасында айтарлықтай нығайды. Алайда оны толық қалпына келтіру үшін тек жалақы мен әлеуметтік қолдау жеткіліксіз, қоғамдағы ұстазға деген ілтипатты да арттыра түсуіміз қажет, – деді ол.
Болашақтың шамшырағы
Өткен оқу жылында оқушылар 35 халықаралық олимпиада мен ғылыми байқауға қатысып, 1006 медаль иеленген. Оқу-ағарту министрлігінің мәліметінше, 2025 жылы олимпиада жеңімпаздары мен олардың тәлімгеріне 100 миллион теңгеден аса біржолғы сыйақы берілген. Ізденімпаз ұстаздар шәкірт тәрбиелеп, ғылыми жоба, пәндік олимпиадаға дайындап, оқушы жүлделі орын иеленіп жатса, ұстаз да еңбегіне қарай өңбегін алмақ. Нақтылап айтсақ, оқушылар арасындағы халықаралық олимпиадалардың, конкурстардың және спорт жарыстарының жеңімпазын, жүлдегерін дайындаған мұғалімге үш лауазымдық жалақы мөлшерінде біржолғы сыйақы төленеді. Жалпы білім беретін пәндер бойынша халықаралық олимпиадалардың жеңімпазын, жүлдегерін дайындаған мұғалімге «Білім туралы» заңына сәйкес бюджет қаражаты есебінен біржолғы сыйақы беріледі. Бүгінде «Педагог мәртебесі туралы» заңы қабылданғаннан кейін педагогтардың жалақысы жыл сайын 25 пайызға өсті, тәлімгерлік, магистр дәрежесі, сынып жетекшілігі, дәптерлерді тексеру үшін қосымша ақылар да бекітілген.
Педагогтарды ынталандыруға арналған бұдан өзге де жоба, байқау, марапаттау тұрақты өтіп келеді. Айрықша еңбек еткен ұстаздарға «Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградалары туралы» заңына сәйкес мемлекеттік наградалар, оның ішінде «Қазақстанның еңбек сіңірген ұстазы» құрметті атағы беріледі. Бұл құрметке ие болған ұстаз 1000 айлық есептік көрсеткішпен сыйақы алады. Білім саласындағы тағы бір құрметке ие медаль – «Ыбырай Алтынсарин» төсбелгісі. Төсбелгі 2004 жылдан бастап білім беру жүйесіне еңбегі сіңген, 10 жылдан аса тәжірибесі бар мұғалімдерге беріледі. Елімізде 2012 жылдан бері «Үздік педагог» республикалық байқауы да үзбей өтіп келеді. Конкурс жеңімпаздары «Үздік педагог» атанып қоймай, 1000 айлық есептік көрсеткіш сомасында сыйақы да алады. «Үздік жас мұғалім», «Жыл мұғалімі» сынды байқаулар да қалалық, республикалық деңгейде ұйымдастырылып келеді.
Алматы қаласының «Жыл мұғалімі-2021» байқауының жеңімпазы Нұржігіт Аманов та ұстаздарды қолдауға арналған мүмкіндіктің молын, тек соны тиімді пайдалану керегін сөз етті. Жыл мұғалімі байқаудың бас жүлдесін қанжығаға байлап, 2 бөлмелі пәтер де ұтып алған.
– Ұстаздық жолда жүргеніме 11 жылдан асты. 11 жыл ішінде кәсіби, тұлғалық тұрғыдан дамыдым, себебі ұстаздық бұл өзіңді өзің дамыту, өзіңді өзің бақылауда ұстау деп білемін. Әлі күнге дейін байқауларға қатысып тұрамын. Ұстаз ретінде қай тұсым ақсап келе жатыр, білім саласында қандай өзгеріс, қандай жаңалықтар бар, әріптестерімнен нені үйренуім керек деп үнемі өзіме есеп беріп отырамын. Білім саласында бір жерде тұрып қалу жарамайды. Жыл сайын әртүрлі деңгейдегі ұрпақ келе жатыр, ізденісті қойып, ұрпақ өсіп кете беретін болса, білімдегі ұстанымдарымыз да ескіріп қалады. Сол үшін үнемі өзгеріс керек, – дейді білікті ұстаз.
Маманның ойынша, «Жыл мұғалімі» байқауы – мемлекеттің ұстаздарға деген көзқарасы жоғары екенін көрсетіп, мамандарды жан-жақты жетілдіріп алға жетелеуді, үнемі қолдаудың көрінісі. Ұстаздар арасындағы кәсіби байқаудың артықшылығы көп. Біріншіден, ұстазға шабыт береді, кәсіби дамуына, жаңа идеялардың тууына негіз болады. Екіншіден, ұстаз өзінің маман ретіндегі кемшілігін түсініп, түрлі қырын дамыта бастайды. Сол себепті де Нұржігіт ұстаз мүмкіндік болса, байқауларға қатысуды қолға алған дұрыс деп кеңес береді.
– Менің ұғымымда, ұстаз – баланы шабыттандырушы тұлға. Білімнің нәтижелі болуы білім алушыға байланысты. Оқушы шабыттанса, білімнің керегін де түсінеді. Ұстазға қазір жан тыныштығы керек, қоғам жан-жақтан талқыға сала берсе, тыныштық кетсе, білімнің мәні де қалмайды, ұстаздың зейіні басқа жаққа ауып кетеді. Мұғалімнің жай-күйін, әлеуметтік жағдайын ескеріп, қолдау көрсету керек. Осы орайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тамыз конференциясында да ұстазға ең қажет қолдауды жасады. Ұстазға ең бірінші қолдау – сабақтан өзге уақытта жауапкершілік ата-ананың мойнында болатыны. Бүгінге дейін келеңсіз жайт болса, оған ұстаз жауап беруші еді. Басшымыз осы мәселенің аражігін ажыратып, ұстаз беделін тағы бір сатыға көтерді, – дейді Н.Аманов.
Сонымен қатар 2023 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасымен Оқу-ағарту министрлігі Президенттік Жастар кадрлық резервінің үлгісі бойынша білім берудегі өзгерістер көшбасшыларын іріктеу және даярлау мақсатында «Білім берудегі өзгерістің 1000 көшбасшысы» жобасын пилоттық деңгейде іске қосқан. Жобаның ұстаздар үшін берер мүмкіндігі мол. Байқау талабына сәйкес бес кезеңнен сүрінбей өтіп, жобаны сәтті аяқтаған педагогтар конкурстық рәсімдерсіз басшылық бос орынға тағайындала алады. Былтыр 13796 ұстаз байқауға тіркеліп, 375-і мектеп басшыларының республикалық кадрлық резервіне енген.
Кәсіби мереке білім саласында жүрген мұғалімнің мерейін өсіріп, мәртебесін көтеруге оң ықпал етеді. «Мектептің жаны – мұғалім. Ол қандай болса, мектеп те сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, балалар мектептен терең білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, әдіснамадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім». Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының осы сөзі қазіргі қоғамдағы ұстаздардың орны мен оларға қойылатын талапты айқын көрсетіп тұр.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ,
Айсұлу СЪЕЗХАН
