Сонымен бірге Мемлекет басшысы «өкінішке қарай, қоғамдық тәртіпті бұзушылардың арасында әйелдер де бар» екенін атап өтті. Кейбіреулер бұл сөзді ескерту ретінде қабылдады, алайда мәні мүлде басқа. Өйткені ежелден сұлулықтың, нәзіктіктің және үйлесімнің символы болып келген әйелдер жанжалдарға араласа бастаса, демек, мінез-құлық мәдениеті дағдарысы, шын мәнінде, күрделі сипатқа ие болғанын білдіреді. Осыған орай, «АЛАҢ» айдарында сарапшылардың пікірін білдік.
– Президент осы жолғы Жолдауда «қазір адамдарда дөрекі сөйлеп, бір-біріне ерегісіп, жаға жыртысатын әдет бар. Осындай келеңсіз оқиғаларды, әсіресе, қоғамдық орындарда, жол бойында жиі көруге болады. Өкінішке қарай, солардың ішінде айқай-шу шығаратын, балағат сөздер айтып, қоғамдық тәртіпті бұзатын әйелдер де бар» деді. Отбасының ұйытқысы болған әйелдердің қоғамдық тәртіпті бұзуына не себеп? Оларды ақтап алуға бола ма?
Мұқаш ЕСКЕНДІРОВ,
Мәжіліс депутаты:
Дөрекілік көрсетіп, балағат сөздерді айтатын азаматтарды қоғамда жиі кездестіреміз. Бұл тек әйелдерге немесе қарапайым халыққа ғана тән емес. Мемлекеттік қызметте, әскери салада, құқық қорғау орындарында жұмыс істейтіндер де кейде «сабыр» сақтамай, айқай-шу шығарып жатады. Қарапайым халық ашынып, қатты сөйлесе, оны бір сәттік күйзелістен туған эмоция деп түсінуге болады. Бірақ билік өкілдерінің, әсіресе, әкімдер мен басшылардың балағат сөз айтуы – қабылдауға келмейтін жағдай. Бұл – ең алдымен, тәрбиеге, мәдениетке және жауапкершілікке байланысты мәселе.
Қазақта «Тіл – тас жарады, тас жармаса бас жарады» деген сөз бар. Яғни, әрбір айтылған сөздің өз салмағы, өз жауапкершілігі болуы керек. Қоғамдық орында қатқыл сөйлеу, ұрыс-керіс шығару – адамның өзіне ғана емес, ұлтының беделіне де көлеңке түсіреді. «Сабыр түбі – сары алтын», дейді дана халқымыз. Ал сабыр мен ұстамдылық жоғалған жерде сыйластық та, мәдениет те жоғалады.
Әйел адам – отбасының, ошақ қасының ұйытқысы. «Әйел жақсы болса – ел жақсы», дейді қазақ. Сондықтан әйелдің дөрекі сөйлеуі немесе қоғамдық тәртіпті бұзуы – қоғамдағы жалпы күйдің көрінісі. Мұның артында тұрмыс тауқыметі, әлеуметтік қысым, жүйкеге салмақ түсіретін өмірдің қиындықтары да бар шығар. Бірақ қандай жағдайда да тәрбиені желеу етіп дөрекілікке баруға болмайды. Себебі тәрбие – тал бесіктен басталады. Егер ана қатты сөйлесе, бала одан не үйренеді? Қазір қоғамда «әркім өз шындығымен өмір сүреді» деген түсінік белең алып барады. Бірақ шындық пен мәдениеттің арасында нәзік шекара бар. Бір-бірімізге құрметпен қарау – ұлттық мінездің, рухани биіктіктің көрінісі. Сол қасиетті жоғалтпайық.
Динар НҮКЕТАЕВА,
Парламент Сенатының жанындағы
сенаторлар кеңесінің мүшесі:
Президеніміз Жолдауда адамдардың дөрекілігін, бір-біріне ерегісіп, жаға жыртысатынын, қоқан-лоқы жасайтынын сынға алып, осы әдетті тоқтату керектігін айтты. Әсіресе, қоғамдық орында мұндай әрекеттер жиі кездеседі. Осындай заңсыздық тек жастар мен ер азаматтардың арасында ғана емес, үлкендер мен әйелдердің арасында да бар. Қоғамдық көлікте де азаматтардың дөрекілігі жиі кездеседі. Қазір қазақтың мінез-құлқында болмаған жағдайлар орын алып жатыр. Ұлтымыздың «дала заңдары» сияқты жазылмаған, атадан балаға қанмен беріліп келе жатқан жақсы қасиеттері бар. Егер соны ұстансақ, біз әдепті, тәртіпті қоғам құрар едік. Мемлекетімізді демократиялы, зайырлы ел деп жариялағанымызға 40 жылға жуық уақыт болды. Кейбір адамдар демократияны «ойыма не келсе, соны жасаймын» деп ұғады. Олар «әлім жетсе, заңсыздыққа да барамын» деп өздеріне еркіндік беріп қойған сияқты. Мұндай азаматтар осы ұранмен жүріп, біздің зайырлы, құқықтық мемлекет екенімізді естен шығарып алған. Еліміздің Әкімшілік-құқық бұзушылық туралы кодексінде қоғамдық орындағы тәртіпсіздіктер анық көрсетіліп, ондай әрекет үшін айыппұл, әкімшілік қамау жазалары беріледі. Бұл заңнама қоғамдық орындағы тәртіпті сақтауды, әлеуметтік жауапкершілікті арттыруға бағытталған. Әйел адамдардың қоғамдық орындарда дөрекілік жасауы психологиялық күйзелістің салдарынан деп ойлаймын. Статистикаға қарасаңыз, Түркістан, Қарағанды облыстарында психологиялық күйзеліске ұшырау басым. Мүмкін әлеуметтік қиыншылықтар да әсер еткен шығар. Дегенмен қазақ «сабыр түбі – сары алтын» дейді. Қандай күйзеліске ұшыраса да, сабырлық таныта білуі қажет. Үйде әкесі боқтап отырса, баласы да кейін сондай болады. Шешесі дөрекілік көрсеткенін, қоғамдық тәртіпті бұзғанын үйге келіп айтып отырса, баласы да болашақта соны істейді. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» дейді. Сондықтан балабақша мен мектепте әдептілік кодексін, әдептілік әліппесін енгізуі керек шығар. Себебі, Президентіміз қоғамдағы тәртіпке мән беріп отыр. Үлкенге сый-құрмет, кішіге ізет көрсету қазақтың ежелден келе жатқан жазылмаған заңы.
Балабек САҚТАҒАНОВ,
психолог:
Әйел – отбасының ғана емес, қоғамның, мемлекеттің бет-бейнесі, айнасы. Қазақ «Әйел – отбасының ұйытқысы» дейді. Оның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы, мәдениеті қоғамдағы рухани жағдайдың көрінісі. Көшедегі дау-дамай мен агрессия көрсету бүгін ғана пайда болған жоқ. Ал мұндай қадамға баратындардың психикасында ауыртпашылықтар бар. Ішіндегі күйзелісті, отбасындағы ренішті, әлеуметтік жағдайдың нашарлығын кейбір әйелдер агрессия арқылы шығарады. Олар күйеуінен зорлық-зомбылық көріп, өзінің ана ретіндегі рөліне де көңілі толмай жүруі мүмкін. Осы ішкі реніштер әйел адамның санасында жүреді. Ал ашу тудыратын ситуацияға тап болғанда, санасында жиналған эмоцияның барлығын сыртқа шығарады. Менің байқауымша, қоғамдық орындағы дөрекілік, жаға жыртысу сол сәтте пайда болмайды. Бұрыннан жиналған ашу-ыза. Бұл арқылы әйелдерді қорғап, ақтап тұрғаным жоқ. Заң барлығына ортақ. Бірақ барлығына бірдей заңмен шара қолдана бермей, қоғамдағы осындай оқиғаның себеп-салдарына үңілуіміз керек. Жалпы, қоғамда отбасылық қарым-қатынас, адамның өзін-өзі басқара алуы, эмоционалды интеллектіні дұрыс қолдануды жиі айтып, насихаттау қажет.
– Қазақстан заңнамасында балағат сөздер үшін жауапкершілік бұрыннан қарастырылған. Мысалы, қорлау, яғни басқа адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде бұзу – бұл қылмыстық теріс қылық. Оны жасағаны үшін жауапкершілік 100 АЕК-ке дейін айыппұл түрінде немесе 120 сағатқа дейін түзеу, я болмаса қоғамдық жұмыстар түрінде көзделген. Дегенмен азаматтар бұл заңнан не үшін сескенбейді? Осы мәселені қоғамда қалай реттеу қажет?
Мұқаш ЕСКЕНДІРОВ:
Барлығын тек сот арқылы шешу – түпкілікті жол емес. Заң тәртіпті реттейді, бірақ адамның ішкі мәдениетін қалыптастырмайды. Егер әрбір дау-дамай, әрбір дөрекі сөз тек құқықтық тұрғыда қаралса, біз қоғамдағы рухани негізді жоғалтып аламыз. Сондықтан бұл жерде қоғам белсенділері, ұстаздар, ұжым басшылары мен зиялы қауым өкілдері белсенді рөл атқаруы қажет. Әрбір еңбек ұжымында, білім ордаларында, мемлекеттік мекемелер мен жеке компанияларда сөз мәдениеті, қарым-қатынас әдебі, әдеп нормалары жөнінде ашық әңгіме қозғалғаны жөн. Мәселені тек заңмен емес, тәрбиелік және түсіндіру жұмыстары арқылы шешу әлдеқайда нәтижелі.
Қазақ «Жақсы сөз – жарым ырыс» дейді. Егер ортада жылы сөз, сыйластық пен сабыр орнаса, айқайдың да, ұрыс-керістің де қажеті болмайды. Ұжым басшылары өз қызметкерлеріне тек жұмыс міндетін емес, қарым-қатынас мәдениетін де үлгі етіп көрсетуге тиіс. Ал қоғам белсенділері адамдарды жазғыру емес, жақсылыққа шақыру арқылы өзгеріс әкеле алады. Өйткені мәдениетті қоғам тек заңмен емес, ұят пен ардың өлшемімен өмір сүреді. Сондықтан ішкі мәдениет мәселесін күн тәртібінен түсірмей жиі талқылап отыру – қоғамның рухани саулығын сақтаудың ең тиімді жолы.
Динар НҮКЕТАЕВА:
Әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты заң барлығына ортақ. Тіпті елге танымал өнер адамдары қоғамдық тәртіпті сақтамағаны үшін жазасын алды. Мүмкін адамдар бір реткі жазада сескене қоймас. Бірақ әр құқық бұзған сайын заң алдында жауап берсе, адам өз қатесін түсінеді. Заң үлкенге де, кішіге де, мемлекеттік қызметкер мен қатардағы жұмысшыға да ортақ. Президентіміз әділетті мемлекет құру үшін заң үстемдігі ең басты мәселе екенін атап айтқан болатын.
Ең бастысы, барлығы отбасында берілетін тәрбиеден бастау алады. Ата-бабаларымыз баланы «ұят болады, жаман болады, обал болады» деген үш-ақ сөзбен тәрбиелеген. Соңғы кезде ұятты ысырып қойдық. Көшеде айғайлау, қарқылдап күлу, көрінген жерге қоқыс лақтыру, далаға түкіру сынды жағымсыз жайттар көбейді. Құқық бұзушылықтың үлкен-кішісі жоқ. Барлық заңсыздық сағыз шайнап оны лақтырудан, басқа адамдардың еңбегін бағаламаудан басталады. Бізді бала кезімізде «әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала – сорлы бала» деп үйрететін. Анамыз қатты сөйлеме, үлкендердің көзінше қарқылдап күлме деп бізге тәрбие беретін әңгімелер айтып отыратын. Ата-әжелеріміз бізді мақал-мәтелмен өсірді. Қазір нарықтық заманда ата-әжелердің өзі жұмысбасты. Балаға мақал-мәтел айтып, ертегі айтып отыратын үлкен кісілердің қарасы аз. Баланы балабақша мен мектеп, жоғары оқу орындары тәрбиелеп жатыр. Біз барлығын мемлекеттік орындарға артып қойып, үйде бала тәрбиесімен айналысуға қолымыз тимей жүр. Президентіміз айтқаннан кейін, барлығымыз тәрбиеге бет бұрып, әдептілік мәселесімен айналысуымыз керек. Бұл адамдардың адамгершілігін арттыруға, азаматтығын арттыруға, мәдениеттілігін арттыруға зор ықпалын тигізер еді. Қоғамдық көлікке кірсеңіз жастар жүкті әйелдерге, ақсақалдарға орын бермейді. Бұл да үйдегі тәрбиенің көрінісі.
Балабек САҚТАҒАНОВ:
Балағат сөздерге қазір жауапкершілік артты. Бірақ адамдар ұйықтап тұрғаннан кейін таңертең бірден өзгеріп кетпейді ғой. Азаматтар бұл тәртіпке бірте-бірте үйренеді. Жалпы, адамның мінезіне отбасындағы тәрбиесі, білім беру орындарынан алған тәрбиесі әсер етеді. Көп адам боқтап сөйлеуді адамның жауапкершілігі емес, «әдеті» деп қабылдайды. Бұл адам үшін де, қоғам үшін де қауіпті. Психологиялық тұрғыда балағат сөз агрессияның алғашқы түрі. Адамдар эмоциясын ұстай алмаса, өзін-өзі басқара алмаса, сөз арқылы, қысым көрсету, қол жұмсау арқылы сыртқа шығарады. Сондықтан балағат сөз айтқан адамның арғы жағында шешілмеген проблемасы бар. Бұл мәселені шешудің әртүрлі жолдары бар. Жазаны күшейткенмен мәселені шешу қиын. Сондықтан заң барлық жерде жұмыс істеуі және барлығына бірдей болуы керек. Бір адам бір сөз үшін жауапқа тартылса, екінші адам қылмыс жасап еркіндікте жүруі мүмкін. Мұндай кезде «қоғамда әділдік орнамайды» деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Сол себепті қоғамдық ортада балағат сөздерді, дөрекілікті азайтатындай мәдениетті қалыптастыру қажет. Коммуникация мәдениетін қалыптастырғаннан кейін, балабақша, мектеп, жоғары оқу орындарында психологиялық пәндерді тереңдетіп оқытып, эмоцияны басқаруды, агрессияны тежеуді, қақтығыстарды шешуді үйрету қажет.
– Баласының тілі шықсын деп есін білмеген сәбиге балағат сөз үйрететін ата-аналар да бар. Бұл қаншалықты дұрыс? Жалпы, мектеп қабырғасынан бастап жастарға тәртіп әліппесін үйрету керек пе?
Мұқаш ЕСКЕНДІРОВ:
Қазір, шынында, қоғамда ойландыратын жағдайлар көбейді. Баласының боқтап сөйлегенін, біреуді келемеждеп, дөрекі сөз айтқанын «әзіл» ретінде қабылдап, оны әлеуметтік желіге жариялайтын ата-аналар бар. Бұл – күлетін емес, жылайтын жағдай. Өйткені бала естігенін қайталайды. Егер ата-ананың өзі дөрекі сөйлеуді қалыпты деп білсе, ертең сол бала үлкенге де, кішіге де құрметсіздікпен қарайды. Қазақ «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деп бекер айтпаған. Тәрбие – мектептен де, көшеден де емес, ең алдымен, отбасынан басталады. Ата-ананың әрбір сөзі мен қимылы бала санасына із қалдырады. Сондықтан бейәдеп сөзді айту түгілі, естуге де үйретпеу керек. Себебі тіл – тек қарым-қатынас құралы емес, ол – адам мәдениетінің айнасы.
Қоғамда мұндай мәселелерді жабулы қазан күйінде қалдырмай, ашық айтуымыз қажет. Өйткені бала тілінен шыққан әрбір дөрекі сөз – ата-ананың жауапкершілігінен кеткен қате. Президентіміз айтқандай, қоғам болып дөрекілікке тыйым салу – бүгінгі күннің талабы. Бұл тек заңмен емес, ең алдымен, әдеп пен өнегемен, үлгі мен тәрбиемен жүзеге асады. Егер әр отбасы өз үйінде мәдениетті, сабырлы орта қалыптастырса, көшеде айқай мен боқтық азаяды.
Динар НҮКЕТАЕВА:
Баласының тілі шыққан кезде қызық көріп, неше түрлі бейәдеп сөздерді үйрететін ата-аналар бар. Бұл дұрыс емес. Кішкентай кезінен бастап, дөрекі сөйлеп үйренген бала, есейгенде бұл әдетін тоқтатпайды. Ата-ана осы арқылы баласын кішкентайынан «бәдік» болуға үйретіп жатыр. Бұл ешқандай мәдениет те, әдептілік те емес. Есейген кезде мұндай тәрбие көрген бала бұдан зорғысына барады. Тәрбие басы – тал бесік дейді. Тал бесігінде әдепсіздікті көрген бала өскенде ел тізгінін ұстайтын азамат болатынына сенбеймін.
Ата-аналар аулада балаларының кіммен ойнайтынына, кіммен жора-жолдас болғанына әрдайым қарап отыруы керек. Ал кешке дастарқан басында әр ата-ана баласынан күні бойы не істегенін сұрап, жаман әдеттерден аулақ болуды ескертуі керек. Қоғамдық орындар мен тамақтанатын жерлерде жастар ойына не келсе соны айтып, бойына жараспайтын киім киіп жүреді. Кейінгі кездерде біз сондай дөрекілік көрсеткен жастарға «бұл заңмен реттеледі» деп ескерту айтатын болдық. Сондықтан үлкендер жастарға үнемі естеріне салып, айтып отыруы керек. Кей кездерде жастар ондай ескертуге мән бермей, дүрсе қоя беруі мүмкін. Ал тәртіп бұзған кәмелетке толмаған баланың ата-анасын да жауапқа тарту керек деп ойлаймын.
Мысалы, біздің жас кезімізде үлкендер: «балаңды неге сонша еркелетесің? Солай басыңа шығарғаннан ол бала екеу бола ма? Бәдік қылма. Бей-берекеттіке жол берме» деп айтып отыратын. Соңғы кезде үлкендер бұлай ашық айтуға жүрексініп қалған. Себебі жастар батысқа еліктеп, өздері үшін ғана өмір сүруді дұрыс деп санайды. Ал қоғамдағы тәртіпті қалыптастыру үшін заңмен ғана шектелмей, тәрбие институтын да қолға алуымыз керек. Мектептерде, ұжымдарда түрлі іс-шаралар ұйымдастыруымыз керек. Айталық, 2017 жылы Алматыда студенттік универсиада өтті. Менің Ұлттық қыздар университетінің ректоры болып жүрген кезім. Көптеген мемлекеттен студенттер келіп сол универсиадаға қатысты. Концерт болған кезде сол студенттер арттарын жинамай шашып, киімдерін алуға асығып тұрып кетіп қалды. Ешқайда асықпай, отырған жерін тазалап, барлығының артынан қаумаламай үлкен мәдениетпен тек екі елдің студенті шықты. Мен сол кезде таңғалдым. Корей мен жапон халқының мәдениеті біздікіне ұқсас. Олар сол мәдениетті дамытып, әдептілікті, адамгершілікті жоғары деңгейде ұстап отыр. Ал біздің қоғамның ішкі мәдениеті құлдырап кеткен. Сондықтан сол мәдениетке қайта оралуымыз керек. Ең басты мәселе осы. Мемлекет басшысының алаңдауының себебі де осыда. Өйткені біз әлемдік аренада жұлдызы жанған мемлекетпіз. Алпауыт елдермен тең дәрежеде келе жатырмыз. Мүмкіндіктеріміз де көп. Сондықтан дандайсымай, әдепсіздікке бармай, төл мәдениетімізге қайта оралуымыз қажет.
Балабек САҚТАҒАНОВ:
Иә, баласына бейәдеп сөз үйрету, ең бірінші, ата-ана мәдениетінің төмендігі. Үлкендер өздерінің көңіл күйін көтеру үшін, күлу үшін, біреуді мазақтау мақсатында дөрекі сөздер үйретеді. Ал баланың аналитикалық ойлауы әлі қалыптаспаған. Олар тіпті өздері айтқан сөздердің мағынасын да түсінбейді. Енді тілі шығып келе жатқан балаға боқтық айтқызу арқылы, олардың психикасын бұзамыз. Бала айтқан балағат сөзіме басқалар күлді деп жағымды ассоциация қалыптастырады. Бейсаналы тұрғыда бейәдеп сөздер адамға жағымды әсер сыйлайды деп ойлайды. Өмірге енді қадам басқан балаға мұндай тәрбие беру – қате. Ағылшын психологы Джон Локк «Баланың санасы таза тақта. Сол тақтаға қандай сөз жазсаң оның болашағы да сондай болады» дейді. Арзан күлкі үшін баланың болашағына балта шаппайық. Бұл ата-ананың психологиялық білімінің жоқтығынан. Ертең бұл әрекеті баланың болашағына кедергі келтіруі мүмкін.
Ал жастардың психикасы нәтижеге емес, процеске жұмыс істейді. Оларға қоғамдық ортада жанжалдасу, сол сәтте ғана маңызды болады. Төбелестің соңында біреудің жарақат алатыны, өзінің құқық қорғау органдары алдында жауап беретіні туралы ойламайды. Адамның психикасы 20 жастан асқаннан кейін ғана жетіле бастайды. Сол үшін балаларға кез келген сабақ барысында оқытушылар мәдениет, эмоцияны бақылау, жанжалды бейбіт шешуді үйрету керек. Қазіргі білім мазмұны да тәрбиеге бағытталған. Тұлғаның бойындағы мәдениетті заңмен қалыптастыра алмаймыз. Дөрекілікті азайту үшін адамдардың бір-біріне деген мейірімділігін ояту керек. Қазақ «тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады» дейді. Бүгінгі аға буын жастарға жақсы тәрбие бере алса, ол ата-баба алдындағы аманаттың орындалғаны.
Дайындаған
Көктем ҚАРҚЫН
