Екіншіден, дәрілік препараттарды таңбалау фармацевтикалық зауыттар мен дәріханалар шығынын арттырып, қымбатшылыққа түрткі болды. Үшіншіден, жаңа Салық кодексінде сала алым-салық бойынша жеңілдіктен жұрдай болғандықтан, бағаға жаңа серпін берілгелі тұр. Бұған не тоқтау бола алуы мүмкін?
Батпандап кірді қымбатшылық…
Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша биылғы маусым айының қорытындысында денсаулық сақтау секторындағы бөлшек бағалар тағы 16% ұлғайды. Бұл – елдегі өзге салаларға қарағанда ең жоғарғы көрсеткіштердің бірі. Соның ішінде емханалардың, клиникалардың амбулаториялық қызметтері 13,5%-ға, дәрі-дәрмек, емдеу жабдықтары мен аппаратуралары 14%-ға, ал ауруханалардың қызметтері бірден 28,5%-ға қымбаттап шыға келді.
«Жалпы, Қазақстанда денсаулық сақтау саласының тауарлары мен қызметтері 2011 жылдан, яғни Ұлттық статистика бюросы секторға қатысты статистика жүргізе бастаған кезден бері тек қымбаттаумен келеді. Медициналық қызметтер құнының өсімі, әсіресе жазатайым оқиғалар санының күрт артуы жағдайында елге ерекше ауыр соғып тұр. Денсаулық сақтау министрлігінің дерегінше, 2024 жыл қорытындысында травматологиялық көмекке 2,5 миллионға жуық адам жүгінген», – дейді Ranking мониторинг агенттігінің сарапшылары.
Соның 240 мыңын ауруханаға жатқызуға тура келіпті. Дәрігерлер бір жылда 130 мыңнан аса операция жасады. Оның 1 556-сы – жоғары технологиялы, аса қымбат ота. Жазатайым оқиғалар статистикасы жаңа деректермен толықты. Мәселен, 2024 жылы балалардың терезеден құлауының 357 жағдайы тіркелген, соның ішінде 25 жағдайда балдырғандар қаза тапқан. 2025 жылдың 4 айында осындай 107 қайғылы оқиға тіркелді, оның 7-еуі бала өлімімен аяқталған.
Жыл сайын өршіп бара жатқан жол-көлік оқиғаларының статистикасы да үрей тудырады: 2024 жылы жол апатынан 41 мың адам зардап шекті, бұл 2023 жылғыдан 2 еседен астамға көп. Биылғы көрсеткіш одан да жоғары болуы мүмкін: 2025 жылдың бірінші жартысында ЖКО-да 21 мыңнан аса адам жарақат алды, былтырғы бірінші жартыжылдықтағы сан 13 мың адамды құраған. Егер автосақтандыру төлемі автомобильді қалпына келтіруге септессе, ал мертіккен, жараланған адамдардың емделуіне және сауықтыру іс-шараларына Әлеуметтік медсақтандыру қорынан көмек жоқтың қасы. Азаматтар проблемасымен жалғыз қалады.
Бұған енді медициналық қызметтердің, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қарқынды қымбаттауы қосылып, қосымша соққы болды. Биылғы 18 шілдеде Парламент қабылдаған жаңа Салық кодексі ресми жарияланды, әйткенмен, құжат өтпелі кезеңнен соң, 2026 жылғы 1 қаңтарда күшіне енеді. Кодекске сәйкес, келесі жылдан бастап дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға қосылған құн салығы (ҚҚС) енгізілетін болады.
Қосылған «қиындық» салығы
ҚҚС-тің базалық мөлшерлемесі қазіргі 12 пайыздан 16 пайызға дейін көтеріледі. Алайда медицина үшін бұл салық бірден емес, біртіндеп артады. Атап айтқанда, 2026 жылғы мөлшерлеме – 5%-ды, ал 2027 жылы – 10%-ды құрайды. Осыған орай Үкімет үйіндегі брифингте Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарова ҚҚС енгізілгеннен кейін дәрі-дәрмек бағасының қаншаға өсетінін болжады.
– Біз бұл тұрғыда есептемелер жүргіздік. Медициналық қызметтердің, дәрілердің қаншаға қымбаттайтынына келсек, пайымдауымызша, 5 пайыз дәлізінде өсім болады, – деді А.Әлназарова. Сонымен бірге ол тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі (ТМККК) мен міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (МӘМС) топтамалары аясында көрсетілетін медициналық қызметтер жаңа Салық кодексімен қосылған құн салығынан толығымен босатылғанын еске салды. Мұны ол өз ведомствосының бір жетістігі санайды. «Әйтпесе, ол да болмайтын еді!» – дегенге келтірді.
Денсаумині басшысы басқа санаттар үшін ҚҚС 5-тен 10 пайызға дейін кезең-кезеңмен арттырылатынын еске салды. Бірден емес, бірте-бірте енгізуге қол жеткізу үшін де күш салуға тура келіпті. Сөйтіп, «СҚ-Фармация» бірыңғай дистрибьюторы мемлекет атынан дәрі-дәрмек пен медбұйымдар сатып алса, ҚҚС төлемейді. Ал қарапайым дәріханалардан қарапайым қазақстандықтар осы өнімдерді сатып алса, енді аталған салықты да қоса төлеуіне тура келеді. Демек, болашақта емделу ең кемі он пайызға қымбатқа түспек.
– Жаңа кодекске қатысты тағы бір жайт бар: көтерме және бөлшек сегментте сатылатын өмірлік маңызды дәрілік препараттар ҚҚС-тен толығымен босатылады. Олардың жеке тізімі болады және түпкілікті тізімін уәкілетті орган анықтайды. Бұл жұмысқа кірісіп кеттік және жақын уақытта тізімді айқындаймыз, – деді Денсаулық сақтау министрі.
Осының алдында журналистер Денсаулық сақтау вице-министрі Ержан Нұрлыбаевтан доллар бағамының өсуіне байланысты дәрілердің қаншалықты қымбаттайтынын сұраған болатын. Ол тура жауаптан жалтарып кетті, тек мемлекет сатып алатын дәрілік заттардың бағасының көп өсуіне жол берілмейтінін білдірді.
– Бұлар қымбат болмайды. Бізде «СҚ-Фармация» сатып алатын дәрілік препараттар бағасының өспейтінін сенімді мәлімдей аламын. Себебі құны регламенттелген, бекітілген. Отандығы да, импорттығы да солай. Мұның сыртында Қазақстан аумағында сатылатын өзге дәрі-дәрмектердің шекті бағасы бар. Дәріханалар одан қымбат сата алмайды. Баға шегін Денсаулық сақтау министрлігі бекітеді, – деді вице-министр Ержан Нұрлыбаев.
Оның мәліметіне сәйкес, министрлікке дәрі бағасын қайта қарау туралы өтініштер әзірге түспепті. Министрдің орынбасары биылғы жыл соңына дейін препараттар бағасы өзгермейтінін уәде етті. Алайда келесі жылға кепілдік жоқ. Бұған қоса, медицина шенеунігі 2026 жылы Денсауминінің №207-ші жаңа бұйрығы қолданысқа енгізілетініне екпін түсірді. Құжат саладағы баға қалыптастыру тәсілдерін жаңаша реттейтін болады. Бірақ вице-министрдің пікірінше, дәрі-дәрмек құнына ортадағы делдалдардың тым жоғары үстемеақысын қосуына жол берілмеуге тиіс. Жаңа бұйрықта да осы мәселе қарастырылады.
Баға «көтерілісіне» тоқтау бар ма?
Сонда медикамент пен медициналық бұйымдар бағасы тоқтаусыз басқа шауып, төске өрлей бермек пе? Салалық ведомство оған тосқауыл қоюдың түрлі жолы қарастырылып, тіпті сыналып жатқанын жеткізді. Мәселен, тендердің жаңа ережелерін енгізу ауруханалардың, сондай-ақ диспансерлік есепте тұрған, созылмалы сырқаттары бар науқастарға тарату мақсатында емханалардың қажеттілігі үшін сатып алынатын дәрі-дәрмектер бағасын төмендетуге мүмкіндік берген екен.
Министрліктің хабарлауынша, 2025 жылдың 1 қаңтарынан медициналық ұйымдардың барлық дербес сатып алуы біріктіріліп, Электрондық қаржы орталығының веб-порталы арқылы электрондық форматта жүзеге асырыла бастады. Бұл өзгеріс денсаулық сақтау саласындағы сатып алу процестерінің айқындылығын арттыруға бағытталған маңызды қадам болыпты.
«Соның нәтижесінде, осы жылдың 5 айында порталда 778 медициналық ұйым тіркеліп, жалпы сомасы 119,5 миллиард теңгеге дәрі-дәрмектер мен медициналық бұйымдарды жеткізуге шарттар жасалды. Бұл шаралар мәмілелердің ашықтығын және автоматтандырылуын қамтамасыз етті. Сондай-ақ бағаларды тиімді бақылауға және ресурстарды үнемдеуге, нақты бәсекелі ортаны құруға жол ашты», – деп түсіндірді Денсаулық сақтау министрлігі.
Сатып алу науқанына жүргізілген талдау, мәселен, экстемпоралдық ерітінділер бағасының – 11%-ға, шприцтерге – 14%-ға, реагенттер жиынтығына – 11%-ға, катетерлерге – 5%-ға, пембролизумаб құнының 24%-ға айтарлықтай төмендегенін көрсетіпті.
Бұдан бөлек, енді мемлекеттік медициналық ұйымдар өзіне керекті кейбір дәрі-дәрмекті өзі жасауға көшірілмек. Делдалдарды азайту арқылы бағаны арзандатуға ықпал етуге тиіс бұл тың бастама келесі жылы кең өрістемек. Алғашқы қадамдар жасалып та қойды.
– Клиникалық фармакология және госпитальдық фармация бөлімшелерін дамыту жұмысы қолға алынды. 2026 жылдың соңына дейін еліміздің медициналық ұйымдарында 441 госпитальдық фармация бөлімшесін ашу жоспарланып отыр. Бүгінде осындай 91 бөлімше ашылып, жұмысқа кірісті. Бастаманы енгізу нәтижесінде Астанадағы №2 көпбейінді қалалық аурухана мен Атыраудағы №2 облыстық аурухананың базасында 30-40%-ға дейін экономикалық тиімділікке қол жеткізілді, – дейді Денсаумині мамандары.
Сонымен қатар 2025 жылғы мамырдан бастап дәрі-дәрмектерді сақтау және тасымалдау бойынша қызметтерді сатып алу процесі электрондық форматқа ауыстырылды. Байқаулар еліміздің 7 өңірі бойынша жарияланды. Алдын ала дерек бойынша шамамен 1 млрд теңгедей бюджет қаражаты үнемделіпті.
Отандық дәрілер өндірісін арттыру да қымбатшылықтың екпінін басуға үлес қоса алар еді. Президент 2029 жылға қарай отандық дәрі-дәрмек өндірісінің үлесін 50%-ға дейін жеткізуді жүктеді. Бұл тапсырмасын орындау бағытында не істеліп жатыр? Денсаулық сақтау министрлігі кешенді шаралар қабылданғанына сенімді. Соның арқасында 2024 жылы қазақстандық фармацевтикалық өнімнің көлемі 22%-ға артып, табысы 171,6 млрд теңгеге жетті. Тартылған инвестицияның ауқымы екі есе өсіп, 91,3 млн долларды құрапты. Экспорт 32,9%-ға ұлғайып, 52,1 миллион долларға жеткен.
Ведомство фармацевтикалық өнімнің 2 466 аталымын шығаратын 34 қазақстандық өндірушімен 10 жылға дейінгі мерзімге жалпы саны 90 ұзақмерзімді шарт жасалғаны туралы құлағдар етті. Әлеуметтік мәні бар дәрі-дәрмектерге нақты қажеттілікті есепке алу үшін ұзақмерзімді шарттар жасасу тәртібі қайта қаралған.
Pfizer, Hoffmann-La Roche және AstraZeneca сияқты әлемдік атақты компаниялармен келісімшарттық өндіріс туралы контрактілер бекітілді. Локализациялауға қойылатын талаптар күшейтілді. Өзгені қайталамайтын бірегей препараттар өндірісі ынталандырылады. Бизнес-қоғамдастықтың ұсынысын ескеріп, нормативтік базаны қайта қарау бойынша белсенді жұмыс басталған екен.
Бүгінде елімізде осы салада 207 қазақстандық тауар өндіруші жұмыс істейді. Көп өсті деу қиын: 2023 жылы олардың саны 193 болатын. Отандық фармкәсіпорындардың тек 43-і дәрілік заттарды өндіреді. Көпшілігі, 164-і медициналық бұйымдар жасаумен айналысады.
Қалай болғанда, Денсаулық сақтау министрлігі дәрі-дәрмектің бағасын төмендетуді және тіркеу рәсімдерін оңайлату арқылы олардың нарыққа қолжетімділігін жеңілдетуді жоспарлады. Бұл туралы вице-министр Ержан Нұрлыбаев айтты.
– Дәрілік заттардың шекті бағасын белгілеу моделі өзгертілді. Бұрын шекті бағаларға енгізілген, бүгінде негізсіз деп танылған кейбір үстемеақы алып тасталды. Фармацевтикалық қоғамдастықпен бірге аталған модельді сынақтан өткізу бағытында белсенді жұмыс жүргізіп жатырмыз. Нәтижесінде, ТМККК және МӘМС шеңберіндегі дәрі-дәрмектің бағасы шамамен 19%-ға, ал көтерме-бөлшек саудадағы баға шамамен 30%-ға төмендейді деп күтудеміз, – деді Е.Нұрлыбаев.
Оның сендіруінше, шекті бағаны реттеу тетігі қайта қаралған соң дәрі-дәрмектің бағасы халық үшін емханалар мен стационарлар арқылы ұсынылатын тегін тізбеде де, сондай-ақ бөлшек дәріханаларда да барынша қолжетімді болмақ. Жаңартылған препараттардың тізбесі ТМККК және МӘМС шеңберінде – 3 475 дәрілік заттың және 2 917 медициналық бұйымның атауын, ал көтерме және бөлшек сауда үшін 5 936 атауды қамтиды.
ДСМ вице-министрінің дерегіне сәйкес, бағаны төмендетудің орташа көрсеткіші келесідей болуы мүмкін: 2 222 дәрі-дәрмек аталымы бойынша – 18%-ға дейін, 1 847 медициналық бұйымның түрі бойынша – 14%-ға дейін, дәріханалардағы 5 492 дәрі-дәрмектің аталымына қатысты баға 30%-ға дейін арзандауы ықтимал.
Алайда бұл арзандау уақытша ғана болуы мүмкін, өйткені доллар бағамының көтерілуі, ҚҚС-тің енгізілуі және басқа да факторлар болашақта бәрібір дәрілік заттар мен медбұйымдардың қымбаттауына түрткі болатыны жоққа шығарылмайды.
Елдос СЕНБАЙ
