Сондағы табатын табысы күніне 5 мың теңгеден басталады. Жасөспірімді жұмысқа жегіп, атаанасы шынымен жыртығын жамай ала ма? Әлде, бұл жастардың өз таңдауы ма? 12 маусым – Халықаралық бала еңбегін қанауға қарсы күн. Осыған орай жалған жарнамаға алданып, сенімсіз жұмыстардан еңбекақысын ала алмай жүрген студенттер мен оқушылардың жағдайын зерттеп көрдік.
Бала еңбегін қанау проблемасы бүгінде бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Баланы еңбекке еріксіз жегу фактілері, әсіресе Орталық Азия елдерінде көп деседі. Халықаралық еңбек ұйымдары сарапшыларының дерегіне жүгінсек, әлем бойынша еңбекке жегілген 200 миллионнан астам баланың жартысы дерлік қауіпті жағдайда жұмыс істейді екен. Бала еңбегін қанауға қарсы күрес мәселесіне қатысты бірнеше халықаралық конвенциялар мен маңызды құжаттар бар. Тіпті, 2002 жылы Халықаралық Еңбек Ұйымы әлем назарын бала еңбегін қанау мәселесіне аудару, проблеманың шешімдерін іздеу мақсатын да – 12 маусымды Дүниежүзілік бала еңбегіне қарсы күрес күні деп жариялағанды.
Уәделескен ақшаны ала алмаған
Қарыны ашып, қалтада ақшасы болмаған соң, әсіресе студенттер кез келген мүмкіндікке жүгіретіні рас. Жалпы, жасөспірімдердің тәжірибесі аз, еңбек заңдылығынан бейхабар, ал сенгіштігі жоғары. Әлеуметтік желілердегі «сағаттық жұмыс, тәжірибе керек емес, төлем бірден беріледі» сияқты хабарламаға көп жас алданып қалып жатыр. Жасөспірімдер келісімшартсыз жұмыс істейді. Ал ақысын бермеген жұмыс берушіге шағым түсірейін десе, еш дәлел жоқ. Бұл – жиі кездесетін жағдай. Елордалық студент те сондай жағдайға ұшыраған. Ол Астанадағы Torty.Astana кондитерлік орталығына жұмысқа кіріп, жалақысын ала алмай қалған. Ол бұл туралы әлеуметтік желідегі парақшасына жазды.
Біз зерттеуіміз бір жақты болмас үшін Torty.Astana кондитерлік орталығымен байланысқа шығып, олардың да осы жағдайға байланысты ойын білдік. Ал олар өз тараптарынан ешқандай ағаттық кетпей, заң шеңберінен шықпағанын мәлімдеп отыр.
– Мына студент қыздар мен олардың туыстары, әсіресе әпкесі өте орынсыз әрекет жасап жатыр. Маған қоқан-лоққы көрсетіп, қайта-қайта қоңырау шалып, Instagram-да ешбір дәлелсіз мені белгілеп, компаниямды қаралап жатыр. Тағы да қайталап айтамын, ешқандай дәлел немесе негіз жоқ. Олар бірден менің компаниямды жаппай белгілей бастады. Мен дереу заңгерлерге хабарластым. Заңгерлер: «Келесіде тағы осылай негізсіз әрекет етсе, компанияның іскерлік беделін түсіргені үшін оларды заң жүзінде жауапқа тартуға болады» деді. Барлығы алдын ала келісіммен болды. Бізде әрбір адам жұмысқа кіріспес бұрын танысады, түсінеді. Ол қыз үш күн бойы теория мен практикадан өтті. Ол үш күн ішіндегі сатылым – толықтай оқу барысындағы тәжірибенің бір бөлігі, – дейді Torty.Astana кондитерлік орталығының басшысы Эмир Кенжалин.
Оның айтуынша, жұмысқа нөлден бастап келгенде, бірден өз бетімен өнім сата алмайды. Өнімнің ерекшелігін де, мазмұнын да, қалай ұсыну керектігін де білмейді. Сондықтан бастапқыда оған нақты не жазу керек, клиентке не деп жауап беру керек – бәрі түсіндірілді. Ол тек айтқанымызды орындап отырды. Ал енді ол қыздың «мен өз бетімше өнім саттым» дегені –100% жалған.
– Туыстары мені студенттерді «эксплуатациялады» деп айыптап жатыр екен. Мүлдем жалған әрі шындыққа жанаспайтын ақпарат. Керісінше, мен студенттерге мүмкіндік ұсынамын, оларды оқытамын, уақытымды арнаймын. Оқу процесіне өз қаражатымнан миллиондап ақша жұмсаймын. Соған қарамастан, бұл білімді мен оларға тегін беруге дайынмын – тек жұмыс істеп, үйренсін деген ниетпен. Ол маған тәжірибелік күннің үшінші күнінде ұйықтап қалып, келе алмайтынын жазды. Сондықтан мен «өз тарапымнан ешқандай қателік жасадым» деп ойламаймын. Оның үстіне, барлығы құжат жүзінде тіркелген, қатысушылардың бәрі онымен танысып, құжаттарға қол қойған, – дейді кондитерлік дүкеннің иесі.
Жазбаша келісімшарт жасалуы керек
– Ал егер келісімшарт жасалмаса да, жұмыс беруші студентті жұмысқа қабылдап, белгілі бір міндет атқартса, жалақыны төлеуден бас тартуға ешқандай заңды негіз жоқ. Мұндай жағдайда, ең алдымен, студент Еңбек инспекциясына шағым түсіре алады. Шағымында: «Мен осындай мекемеде жұмыс істедім, бірақ келісімшарт болмады. Дегенмен мынадай жұмыстарды атқардым» деп, нақты дәлелдер келтіру қажет. Егер Еңбек инспекциясының жауабы мардымсыз болса немесе шағым қанағаттандырылмаса, онда студент сотқа жүгінуге құқылы. Сотта куәгерлер мен қосымша дәлелдер арқылы атқарылған жұмысты растауға болады. Сот шешімімен жалақыны өндіріп алуы мүмкін. Практикада мұндай бірнеше мысал бар, студенттер сот арқылы өздеріне тиесілі еңбекақысын өндіріп алған кездері болған. Бұл жұмыс берушілердің келісімшарт жасамай, жауапкершіліктен жалтаруына жол бермеу үшін маңызды, – дейді заңгер.
Заң бойынша елімізде 18-ге толмағандардың барлығы «бала» деген санатқа кіреді. Ешбір баланы еріксіз жұмысқа тартуға болмайды. Тек бала 14-ке толғаннан кейін ғана заңға сәйкес, «ата-аналарының рұқсатымен оқудан бос кезiнде денсаулығына және өсіп-жетiлуiне оңтайлы, баланың дене бiтiмiне, имандылығына және психикалық жай-күйiне зиян келтiрмейтiн қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуға, сондай-ақ мамандық алуға құқығы бар. Бұл құқықты халықты еңбекпен қамту қызметi мен жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдары қамтамасыз етедi. Ал қазіргі жастардың басым бөлігі келісімшартсыз жұмыс істейді. Мұндай жағдайда еңбек құқығы қорғалмайды, алданып қалған сәтте шағымдануға негіз де жоқ. Бұл – еңбек нарығындағы жасөспірімдердің ең әлсіз тұсы.
Оқу ақысын төлеу, пәтерақы, күнделікті шығын – студент өмірі жеңіл емес. Осындай қысыммен жүрген жасөспірімдер ақша табудың жолын көбіне әлеуметтік желіден іздейді. «Тәжірибе қажет емес», «сағаттық жұмыс», «жалақы бірден беріледі» деген жарнамалар сенім тудырады. Жастардың еңбекке араласуы – өмір мектебінің алғашқы баспалдағы. Бірақ бұл жолда алданып қалу, психологиялық жарақат алу, заңдық тұрғыда қорғансыз қалу сияқты қауіптер де көп. Мұны шешу үшін жастардың еңбек құқығын көтеру, жұмыс берушілерге бақылауды күшейту және оқу орындарында ақпараттық түсіндіру жұмыстарын жүргізу маңызды.
Абылайхан Дүйсенбек, ЕҰУ студенті