Сала ойыншыларының қателігі үшін мемлекет жауап бермейді, бұрынғыдай оны құтқаруға «Самұрық-Қазына» қоры мен Ұлттық қор ақшасын шашуға жол берілмейді. Тек шетін жағдайда бюджеттен қарыз бөлінуі мүмкін. Банктерге салықты жаңаша төлеуге тура келеді. Осылайша, Үкімет салада үлкен реформа бастады. Жаңа өзгерістер қандай ескі кемшіліктерді түзетуге бағытталған және қандай жаңалықтар әкелмек?
Жетілік банкирлерге сәттілік әкелді
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі бұл сала жоғары дәрежеде «олигополияланған» күйде қалғанын жасырмады. 2025 жылғы қазандағы жағдай бойынша, Қазақстанның банк секторы мемлекеттік «Қазпоштаны» (ауылда банк қызметтерін көрсетеді), Қазақстан Даму Банкін және Отбасы банкін қоса алғанда, бар-жоғы 23 екінші деңгейдегі банктен тұрады. Ал айналдырған 3,7 млн халқы бар Моңғолияда 17 коммерциялық банк жұмыс істейді.
Қазақстандағы коммерциялық 20 банктің ішінде 15-і шетелдік капиталдың қатысумен құрылған, оның 10-ы – шетелдік банктің республикамыздағы еншілес ұйымы. Әйткенмен, қаржылық реттеушінің ресми дерегінше, осы 20 банктің 9-ы ғана ірі. Соның бар-жоғы 3-еуі «жүйелік маңызы бар банктердің тізіміне» кірген.
Банктер күн сайын баю үстінде. Өзге бизнесті қызықтыратын әрі қызғантатын статистика бар: банктер орта есеппен 1 күнде 7 млрд 777 млн 777 мың теңгеден тап-таза табыс тауып отыр. Бұл сан қайдан шықты? Қаржы нарығын реттеу агенттігінің мәліметінше, 2025 жылғы қаңтар-қыркүйекте, 9 айда банктердің таза пайдасы 2,1 трлн теңгені құрады. Бұл 2024 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 10,6%-ға артық.
Тағы бір тамсантатыны сол, өзге салалардағы бизнес рентабельділік бойынша орта есеппен 4-10 пайызды қанағат тұтса, тіпті соған қуанса, ал биылғы 1 қазандағы жағдай бойынша, банктер капиталының рентабельділігі (ROE) – 29,9% болды. Осы жылғы 1 қыркүйекте тіпті 30,8%-ға жеткен еді.
Банкирлер Үкіметтен де ауқатты: 2025 жылғы 1 қазанда банк секторының активтері 67 триллион теңгеден асып жығылды. 2025 жылдың басынан 8,9% ұлғайған. Салыстырар болсақ, Қазақстанның бүкіл мемлекеттік бюджеті бұдан екі еседей аз – 27 трлн теңге.
Бұл ретте Қазақстанда банктерге салық салудың жаңа ережелері бекітілді. Мемлекеттік кірістер комитетінің хабарлауынша, бұл нормалар жаңа Салық кодексімен бірге 2026 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енеді.
– Құжатқа сәйкес, банктерге енді сараланған-дифференциалды ставка бойынша салық салынатын болады. Атап айтқанда, егер банк тек бизнесті несиелендірумен айналысатын болса – 20%, басқа қызметтермен қоса айналысса 25% мөлшерлемесімен салық төлеуге тиіс, – деді МКК мамандары.
Түсіндіруінше, жаңа қағидалар аясында сондай-ақ қаржылық құрылымдар шығыстарының бір бөлігін шегерімге жатқызып, салығын азайта алады. Бұл үшін олар шегерім пайдаланылатын шығыстарын бөлу әдісінің бірін өз бетінше таңдауы қажет. Нақтылағанда, банктер пропорционалды әдісті, шығыстарын тікелей және жалпы деп жіктеу әдісін қолдана алады.
Қор орнына – уақытша тетік
Сонымен бірге, реформа аясындағы ең ірі өзгеріс – банкроттық жағдайға жеткен банктерді құтқаруға қатысты болмақ. Бұрын банк секторы доминодай жайрап қалмауы үшін Үкімет орташа банктерге де мемлекет есебінен қолұшын созуға ұмтылатын. 2026 жылы қолданысқа енгізілуге тиіс жаңа тетік бойынша мемлекеттің қаржылай көмегі жүйе құраушы банктерге ғана ұсынылады.
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымованың түсіндіруінше, банктерді құтқару үшін арнайы қор құрылмайтын болды, оның орнына нақты бір банк құрдымға құлағанда ғана іске қосылатын арнайы тетік заңдастырылады. Тек сонда ғана барлық банктен ақша жинау басталады. Бірақ қаптаған ұсақ банктің қорға құйғаны алпауыт біреуінің жұмырына жұқ болмасы анық. Сондықтан оның айтуынша, бұл тетік тиімді болуы үшін жарналардың мөлшері банктің қызмет ауқымына байланысты болуы керек.
Ол өткеннің тағы бір қателігіне назар аударды: құрылтайшылары, топ-менеджменті сығып сөлін алып, активін оңды-солды шашып, ақыры жетекші банкті төлемі қабілетсіз жағдайға жеткізеді де, мемлекеттен көмек сұрайды. Дәу құласа, айналасын қиратып, жерді сілкінтері сөзсіз. Бүкіл сала күйремеуі үшін Үкімет амалсыз демеуқаржы бөледі, жағдайын жақсартып береді. Осыдан кейін банк қожайындары ештеңе де болмағандай, банкті ары қарай білгенінше пайдалана береді. Мәдина Әбілқасымова бұл тәжірибе де тарих қойнауына кетеді деп сендіріп отыр.
– Бұрынғы тетік-тәжірибенің басты бір олқылығы неде? Банктердің проблемалы активтерін мемлекет үлкен жеңілдік-дисконтпен емес, атаулы құнымен сатып алған, жеңілдікті мөлшерлемелер бойынша субординациялық облигациялар ұсынылған. Мұның бәрі жойылады, енді болмайды. Біз одан бас тарттық. Мұның сыртында банктің акционерлері, бір жағынан, мемлекеттен қаржылай қолдау алып, оны қайтармай қоятын, екінші жағынан, олар банкке ары қарай да иелік етуін жалғастыра беретін. Бұл тетіктен де құтылдық. Жаңа тетік бойынша Ұлттық банк тек қана өтімділікті қолдау шараларын ұсына алады, бұл мемлекеттік қолдауды бюджетке қайтару міндетті болады, – деді агенттік төрағасы.
Қайтармаса ше? Онда банк алдымен жаңа инвесторға мәжбүрлеп сатылады, сатып алушы табылмаса, бүкіл мүлкі аукционға шығарылады. Тағы бір жаңашылдық бар: егер банкрот болған банкті жаңа инвестор сатып алса, алайда сатудан түскен қаражат мемлекеттік қолдауды өтеуге жетпесе, екі ортадағы айырманы банк секторы өтеуге тиіс. Осы мақсатта нарықта қалған әрбір банктен тиісті жарна жинау тетігі іске қосылады.
– Банк секторындағы әрбір банктен жиналатын жарна сомасы банктің көлеміне байланысты болады. Ұсақ банктерден – аз, орташадан – орташа, ірілерінен ірі сома талап етіледі. Қаражат жинау үшін арнайы қор құрудың қажеті болмайды. Біздің ұсынуымызша, бұл Қаржы министрлігінің қазынашылық шоты арқылы жүзеге асырылады. Егер күйреген банкті жаңа инвесторға өткізу нәтижесінде мемлекет оған салған ақшасын қайтара алмаса, қалған сома банктер арасында бөліске салынады, олар өзіне бекітілген соманы белгілі бір уақыт үдерінде Қазынашылықтағы шотқа жарна ретінде енгізуге міндеттеледі. Бұл тетікті біз «постфактум-алым» (сбор постфактум) деп атадық, – деді Қаржы нарығын реттеу агенттігінің төрағасы.
Ұқсас тәжірибе өзге елдерде бар екені алға тартылды. Осы орайда қаржыгерлер дағдарыстың туындауын, қандай да бір банктің жайрап қалуын күтіп отырмай, Қазынашылық қорына қазірден қаржы жинай бастауды ұсынды. Оның мысалы өз елімізде бар: Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры банктерден бүгінде қаражат жинайды. Соның есебінен ертең қандай да бір банк жабылса, ондағы жеке тұлғалардың 20 миллион теңгеге дейінгі жинағын қор қайтарып береді.
Алайда бұл ұсынысқа банкирлер өре қарсы шыққан. «Әрине, өзге елдерде банктерден жарнаны күні бұрын, алдын ала жинайды. Десек те, ондай тетік банк секторына қымбатқа түседі. Біз де сарапшылық қауымдастыққа алдын ала алым тетігі жарамайтынын түсіндірдік. Банктерден бүгіннен жарна енгізе бастауды талап етсек, онда банктердің үлкен капиталы айналымнан босқа алып қойылады, келесі дағдарыс басталғанға дейін Қазынашылықтың есебінде текке жатады», – деді Мәдина Әбілқасымова.
Қырсыз қожайын қуылады
Қалай болғанда, сарапшылар жалпы алғанда жаңа реформаны қолдайды және дер кезінде қолға алынып жатыр деп санайды. Өйткені әлемді тұрақсыздық жайлай бастады, біраз алпауыт ел экономикасының өсу орнына, кері кеткені байқалады.
– Алмағайып заман келе жатқаны жасырын емес. Осы кезде мемлекеттің банктерді бюджеттен ақша құю арқылы жаппай құтқаратын кесірлі тәжірибеден аулақтағаны дұрыс. Банктердің проблемасы үшін мемлекет жауапты болмағаны маңызды. Ең алдымен, мұның жауапкершілігін ірі, мажоритарлы акционерлері, кредиторлары арқалағаны абзал. Әйтпесе, жағдайы қиындаса, Үкімет көмектеседі деп ауыз ашып отыруға банкирлер жаман үйреніп алды, – деді экономист Бауыржан Шорманов.
Сарапшы қазір пайыздық сыйақысы тым жоғарылатылған кредитті банктердің жаппай үлестіріп жатқанына алаңдады. Банктер бизнес субъектілеріне жыл басынан бері 14,7 трлн теңге несие берген. 2025 жылғы қыркүйектің қорытындысы бойынша, банктердің бизнес субъектілеріне ұлттық валютада берген кредиттері бойынша сыйақының орташа ставкасы рекордтық 21,6%-ды құраған. Және бір ғана айда 0,1 пайыздық тармаққа тағы ұлғайды. Мұндай удай қымбат несиені кәсіпорындардың көбі қайтара алмай қалуы мүмкін. Себебі келесі жылы жаңа Салық кодексі бизнеске салықтық ауыртпалықты арттырады, біраз субъект жабылып қалмақ. Қарыз қайтарылмаса, банктің жағдайы да нашарлайтыны даусыз.
Жоғарыда «жүйелік маңызы бар» банктер үшін ғана мемлекеттік қолдау болатыны айтылды. Қаржылық реттеушінің мәлімдеуінше, жүйе құраушы банкті реттеу кезінде бірінші кезекте акционерлік капитал есептен шығарылады. Яғни, қаржылық ұйымды ауыр жағдайға жеткізген топ-менеджерлер қуылады, акционерлері қожайын болудан қалады – банкке иелік ету құқығымен толығымен жоғалтады.
Содан соң аталған тетік шеңберінде кредиторлардың барлық міндеттемесі есептен шығарылады. Тиісінше, банкрот банк оларға борышты болмайды, қарыз қамытынан құтылады. Егер осы шаралар да қаржылық орнықтылығын қалпына келтіруге жеткіліксіз болса, тек сонда мемлекеттің банк капиталына кіруі мәселесі қаралады.
Бұған қатысты ақырғы шешімді мемлекеттік Қаржылық тұрақтылық жөніндегі кеңес қабылдайды. Кеңес өз жиынында бұл банкті бюджеттен демемей, жауып тастаса, бұдан Қазақстанның қаржылық тұрақтылығына қандай әсері болатынын, сондай-ақ күйіп кетуі мүмкін халық пен бизнес жинақтарының көлемін бағамдайды.
Мемлекеттің банкке қатысуы уақытша, өтеулі және көлемі бойынша шектеулі болады. Банк акционерлері мен басшылығын ауыстыру, оларға дивидендтер мен бонустар төлеуге тыйым салу, тәуекелді операцияларды шектеу және қаржылық қалпына келтіру жоспарын іске асыру сияқты шаралар қабылдануға тиіс. Қаржылық орнықтылығы қалпына келгеннен кейін банк жаңа инвесторға сатылады, ал салынған мемлекеттік қаражат бюджетке қайтарылады. Жаңа реформа мен тың тетіктер қаржы секторын сауықтыруға бастай ма, жоқ па, оны уақыт пен келесі дағдарыс көрсетпек.
Елдос СЕНБАЙ
