Өнер мен тарихтың насихаты жетіспейді
Соңғы жылдары елімізде ұлттық киімдерді насихаттау жөнінде шаралар атқарылып келеді. Мәселен, «Наурызнама» онкүндігі аясында «18 наурыз – Ұлттық киім күні» болып жарияланды. Бұл күні еліміздің барлық аумағында ұлттық киімдер шеруі өтті. Сондай-ақ бұл бастамаға еліміздегі мемлекеттік органдар мен ұйымдар қолдау білдіріп келеді. Аптаның белгілі бір күні, әдетте бейсенбі не жұма күндері жоғары оқу орындарының, білім ордаларының оқытушылары мен оқушылары қазақы нақышта киінуді дәстүрге айналдырды. Бұған қоса, Астана, Павлодар және Ақтөбе өңірлерінде тұрақты өтетін Taqiya-fest фестивалін атап өтуге болады. Сарапшылардың айтуынша, ұлттық киімді тартымды етуді оның тарихын наситтаудан бастауымыз керек. Филология ғылымдарының кандидаты Гүлмира Әшірбекованың айтуынша, жастардың өнер мен тарихқа қызығушылығын арттыру үшін насихат жетіспейді.
«Кез келген саланың дамуына дұрыс ақпарат пен жарнама қажет. Егер жарнама жақсы жолға қойылса, кез келген дүниені халыққа қызықты етіп ұсынуға болады. Мысалы, ұлттық киім мәдениетінен бастап, қазақтың алғашқы шалбар кигені, алтын мен күмістен жасалған бұйымдарды қолданғаны, әйелдердің аяқкиіміне дейін алтын жіппен кестелегені – бәрі тарихи дерек. Осыны кеңінен насихаттап, дұрыс таныта білсек, жастар да ұлттық өнер мен тарихқа қызығушылық танытады. Содан кейін барып, ұлттық киімді заманауи талаптарға сай, әдемі әрі стильді етіп ұсыну қажет. Сонда ғана ол жастар арасында танымал бола алады», – дейді Гүлмира Шайтмағанбетқызы.
Бүгінде этностильге сұраныс бар. Бұл салада қызмет етіп, түрлі заманауи үлгіде коллекциялар ұсынып жүрген этнодизайнерлер қатары көбейіп келеді. Әйтсе де, қазақы үлгідегі киімдердің бағасы көбіне-көп көпшілікке қолжетімсіз. Гүлмира Әшірбекованың пікірінше, нарықта жүрген ұлттық киімдердің көпшілігі Қырғызстан мен Қытайда тігіледі.
«Қазақтың киім мәдениетінде бүгінде ұмыт бола бастаған бүрмелі көйлектей дәстүрлі үлгілері бар. Қазіргі таңда отандық дизайнерлер әдемі әрі заманауи ұлттық киімдер тігіп жатыр. Бірақ олардың бағасы қымбат, көпшілікке қолжетімсіз. Күнделікті киюге арналған киімдер қалтаға салмақ түсірген соң, ұлттық киім мәдениеті кең дамымай отыр. Дегенмен этно үлгідегі дүниелер мүлде қолданыстан шығып кетті деуге де болмайды. Мысалы, қазір көшеде шапан киіп жүрген адам көрсең, таңғалмайсың. Себебі ол күнделікті өміріміздің бір бөлшегіне айналып үлгерді. Тақия, камзол да солай – бұл біздің ұлттық киіміміздің қайта жаңғырып келе жатқанын білдіреді. Ұлттық киімдерді күнделікті өмірде кию қалыпты жағдайға айналып келеді. Мысалы, университет ішінде бірқатар әріптесіміз үнемі ұлттық киіммен жүреді. Бұл үрдісті әрі қарай дамытып, жандандыра беруіміз керек. Бірақ, өкінішке қарай, нарықта жүрген ұлттық киімдердің көпшілігі Қырғызстан мен Қытайда тігіледі. Бұл істі өзіміз неге қолға алмаймыз? Отандық дизайнерлер ұлттық киімді бағасы қолжетімді матамен тігіп, неге сатпайды? Еліміздегі этнодизайнерлер сән саласына ғана емес, нарыққа бейімделіп жұмыс істеу керек. Сондай-ақ қазір әлеуметтік желілердің дәуірі. Ел алдында жүрген танымал тұлғалар, әсіресе жастардың кумирі саналатын өнер жұлдыздары ұлттық киімді заманауи үлгімен сәтті үйлестіріп, трендке айналдыруға тиіс», – деп атап өтті Гүлмира Шайтмағанбетқызы.
Этно – бұл тек тойдың сәні емес
Еліміздегі этнодизайнерлер ұлттық киімнің болашағы- на сенеді. Өйткені жастардың арасында қазақы нақыштағы кез келген бұйымға, киімге, аспаптарға, әшекейлерге, тіпті жиһаз үлгілеріне қызығушылық жоғары. Қазақстандық Этнодизайнерлер одағының президенті Салтанат Жапарованың айтуынша, қазіргі буын өз тамырын іздейді, соны заманауи тәсілмен табуға тырысады.
«Этнодизайн – бұл қазақтың бай мұрасы мен рухани кодын заманауи әлемге жеткізудің визуалды тілі. Біз ұлттық нақышты заманауи сәнмен, цифрлық дизайнмен, интерьермен және білім беру жобаларымен ұштастырып, көрерменге жаңаша форматта ұсынып келеміз. Мысалы, «Ақ Кербез» атты топтамада шапан мен кәжекейдің заманауи үлгілерін жасап, Испания мен Катардағы халықаралық подиумдарға шығардық. Сонымен қатар білім саласында «Этнодизайн» үйірмесі мен авторлық бағдарламалар арқылы мектеп оқушыларына ұлттық өнерді қолмен жасап үйрену мүмкіндігін беріп жатырмыз. Жастардың талғамы соңғы жылдары едәуір жаңарып, олар дәстүрлі элементтерді ерекше стиль ретінде қабылдай бастады. Біз ұйымдастыратын сән көрсетілімдері мен шеберлік сабақтарында жастар ұлттық нақышты тек мәдени мұра ретінде емес, трендке айналдыруға дайын екенін дәлелдеп жүр. Қазіргі буын өз тамырын іздейді, соны заманауи тәсілмен табуға тырысады. Сондықтан этностиль бүгінгі заманның ұлттық жаңғыруына айналып келеді», – дейді Салтанат Аминқызы.
Қазақ халқы ұлттық киімді әшекейлеуге ерекше ықылас аударған. Әр оюға ерекше мән беріп, оның қайда, қандай бұйымда немесе қандай киім үлгісінде қалай қолданылатынына зер салған. Мәселен, баскиімдерге қолданылатын ою-өрнек түрлерін киімнің етегіне немесе шалбардың балағына қолдануға, сондай-ақ керісінше етікке, балаққа ойылатын ою түрлерін жағаға жапсыруға болмайды. Мысалы, «ит құйрық» аталатын өрнек ешқашан баскиімдерге қолданылмаған. Мұның астарында «дұшпаның кеудеңнен жоғары өрлемесін» деген ырым жатыр. Сонымен қатар оюлардың тарихына, мән-мағынасына терең үңіле отырып, ер мен әйелдің киімдеріне ойылатын оюларды өзара ажырата білген. Этнодизайнер Салтанат Жапарованың пікірінше, жастар арасында ұлттық киімдердің үлгілерін ғана емес, ондағы айшықты бейнелерді, яғни ою-өрнектерді және олардың тарихын насихаттасақ игі.
«Әрбір өрнек – қазақтың рухын бейнелейтін визуалды таңба. Біз осыны заманауи аудиторияға дизайн арқылы жеткізуіміз керек. Мәселен, менің туындыларымда «қошқармүйіз», «сыңармүйіз», «түйетабан», сондай-ақ шаңырақ, бүркіт, алтын адам сияқты бейнелер жиі кездеседі. Бұл таңбалар – қазақ дүниетанымының, философиясының коды. Мысалы, қошқар мүйіз – береке мен молшылықтың, шаңырақ – бірлік пен отбасының символы. Яғни, бешпет, бүрмелі көйлек, тақия сынды ұлттық киімдерді күнделікті өмірге бейімдеуден бөлек, осындай қазақы өрнекті заманауи киімдерде бейнелеу арқылы да жастардың қызығушылығын арттыруға болады. Жастар арасында street style-ге этноэлемент қосуды жиі тәжірибеден өткізіп жүрміз. Бұл бағытта арнайы коллекциялар дайындадық. Мысалы, street-style шапандар, этно-белдіктер, заманауи кроссовкамен үйлесетін жейделер, басқалта ұлттық оюмен өң беру – мұның бәрі жас дизайнерлер мен жастар арасында кең танымал бола бастады. Қазақстанда ғана емес, шетелдік аудитория да осы бағыттағы өнімдерге қызығушылық танытуда. Біздің мақсат – этностильді күнделікті өмірге енгізу, өйткені этно – бұл тек тойдың сәні емес, ұлттық болмыстың заманауи көрінісі», – деп атап өтті этнодизайнер.
ТАҚЫРЫПҚА ТҰЗДЫҚ :
Әлемде ұлттық киімі тек музей экспонаты немесе мерекелік салтанаттың бір бөлшегі ғана емес, күнделікті өмірдің ажырамас бөлігіне айналған бірнеше ел бар:
Бутан – ұлттық киімді күнделікті өмірде киюді заңмен бекіткен санаулы елдің бірі. Мұнда ерлер – гхо, әйелдер кира киеді. 1989 жылғы заң бұл киімді ресми орындарда міндеттеді.
Thawb – Сауд Арабиясы ерлерінің күнделікті және ресми мекемелерде де киетін ұзын, кең көйлегі.
Ао зай – Вьетнамда әйелдер арасында кең таралған ұлттық киім, кей өңірлерде мектеп формасы ретінде қолданылады.
Бажу куронг пен кебая – Малайзия халқының ұлттық болмысты сақтай отырып, тұрмысқа бейімдеген күнделікті киімі.
Нигерия жұртының да күнделікті киімі ұлттық нақышпен әсемделген: йоруба халқы – агбада мен буба, хауса-фулани халқы кафтан мен хиджаб киеді.
Индонезияда дәстүрлі кебая – гүлді өрнекпен безендірілген, жібек не мақта саронгпен үйлесетін ұлттық киім. Оны яван, балий, сундан халықтары күнделікті өмірде киеді. Кебая көршілес бірнеше елде де кездеседі.
Үнді елінде пагди деп аталатын тюрбан – ұлттық бас-киімнің айрықша үлгісі. Салмағы 45 келіге дейін жететін пагдиді тігу үшін 645 метр мата қажет, соған қарамастан үнді азаматтары пагдиді күнделікті киеді.
Аружан НҰРМАХАНҚЫЗЫ, Ділназ РАФАИЛ
