Көшпенділердің ұрпағы ретінде біз табиғатпен үйлесімді өмір сүрудің маңызын жақсы білеміз. «Су – өмір» деген ұлағатты сөз ұрпақтан ұрпаққа беріліп, санамызға сіңген. Алайда бүгінгі күннің басты мәселелерінің бірі – жер бетіндегі таза су ресурстарының тапшылығы. Бұл тек Қазақстанға ғана емес, бүкіл Орталық Азия мен әлемге ортақ сын-қатер. Бұл мәселе экологиялық ғана емес, сонымен қатар экономикалық даму, халықтың денсаулығы, ұлттық қауіпсіздік пен тұрақтылыққа тікелей қатысты.
Бүгінде әлемде 2,2 миллиард адам таза ауызсуға қол жеткізе алмай отыр. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметіне сәйкес, 2050 жылға қарай Жер шары халқының үштен бірі су тапшылығына ұшырауы мүмкін. Бұл ахуал, әсіресе, Орталық Азия аймағында өзекті, себебі мұнда су ресурстары тарихи тұрғыдан саяси-экономикалық түйткілдермен тығыз байланысты. Арал теңізінің экологиялық апаты, Сырдария мен Әмударияның су деңгейінің төмендеуі, шекаралық өзендерді пайдалану жөніндегі даулар – осының айқын дәлелі.
Қазақстанның өз ішінде де су ресурстары біркелкі таралмаған. Оңтүстік пен оңтүстік-шығыс аймақтарда су молырақ болса, солтүстік пен батыс өңірлерде су тапшылығы барлық салаларға кері әсерін тигізуде. Арал маңы, Бетпақдала, Мойынқұм сияқты өңірлерде жерасты суы – ауызсудың жалғыз көзі. Мысалы, Қызылорда облысында ауызсудың 80%-ы жерасты көздерінен алынады.
Осы күрделі жағдайға жауап ретінде Қазақстанда ғылым мен технологияға сүйене отырып, бірегей гидрогеологиялық атлас жасалды. Бұл тек карталар жинағы ғана емес – бұл сулы мұрамыздың ғылыми негізделген, болашаққа бағытталған жобасы. Атлас – ондаған жылдар бойы жинақталған зерттеулер, ғасырлық тәжірибенің және заманауи технологиялардың үйлесімі.
Атластың тарихы 1960 жылдардан бастау алады. Шу-Сарысу, Сырдария және Торғай артезиан алаптарын зерттеу барысында жиналған мәліметтер кейінгі онжылдықтарда толықтырылып, жетілдірілді. Нәтижесінде, бүгінде Қазақстандағы жерасты суы туралы ең толық әрі нақты деректер базасы қалыптасты.
Мұндай ауқымды жобаны жүзеге асыруда тек деректерді жинау жеткіліксіз еді. Оларды заманауи талаптарға сай жүйелеу қажет болды. Осы мақсатта ArcGIS геоақпараттық жүйесі қолданылып, 50-ден астам тақырыптық карта, 46 гидрогеологиялық қима және 33 су алабының құрылымдық колонкасы әзірленді. Бұл жүйе тек су көздерінің орналасуын ғана емес, олардың сапалық, минералдық құрамын және динамикасын да талдауға мүмкіндік береді.
Атлас – практикалық құрал. Ол келесі бағыттарда тиімді пайдаланылуы мүмкін:
Атлас шалғай және шөлейт аймақтарда ауыз су мәселесін шешуге көмектеседі. Қай жерде, қандай тереңдікте, қандай сапада су бар екенін нақты анықтауға мүмкіндік береді.
Орталық Азия тұрғысынан алғанда да бұл атластың маңызы зор. Су тақырыбы – аймақтық тұрақтылықтың негізі. Атлас трансшекаралық мәселелерді шешуге негіз бола алады. Мысалы, Қазақстан мен Өзбекстан шекарасындағы су алаптарын бірлесе зерттеп, келісімге келуге мүмкіндік бар. Арал маңы аймағында жерасты сулары деңгейінің төмендеуін тұрақты бақылау аса маңызды. Таулы аймақтардағы (Тянь-Шань, Алтай) қар суларының жерасты ағындарына әсерін зерттеу – бүкіл өңірдің су балансын түсіну үшін қажет.
Атлас шетелдік тәжірибеге сүйенеді. Германияның гидрогеологиялық картографиясындағы дәлдік, АҚШ-тың геоақпараттық технологиялары, Ресейдің кең ауқымды зерттеу әдістері – бәрі атластың құрылымында үйлесімді пайдаланылған. Бірақ басты ерекшелігі – Орталық Азияның табиғи ерекшеліктеріне бейімделген жергілікті шешімдер.
Атлас – бастамасы ғана. Келешекте оны жаңа деректермен толықтыру, жедел мониторинг жүйесін құру, судың сапалық көрсеткіштерін нақты уақыт режимінде бақылау – келесі маңызды қадам. Сонымен қатар, жас мамандарды даярлау, халықтың экологиялық мәдениетін арттыру, су ресурстарын ұтымды пайдалануға үйрету – бұл жобаның келесі стратегиялық бағыттары.
Бұл атлас – тек ғылыми еңбек қана емес, рухани мұра. Ол ата-бабаларымыздың табиғатпен үндестікпен өмір сүру дәстүрін заманауи ғылыммен үйлестіреді. Көшпенділер суды қастерледі, оны үнемдеп пайдаланды. Біз сол дәстүрді жалғастырып, жаңа буынға ғылыми негізде табыстауымыз керек.
Су – өмір. Өмір – мәңгілік. Мәңгілікке қамқорлық – әрбір қазақстандықтың азаматтық борышы. Атлас бізге судың қайда екенін ғана емес, оны ақылмен, ұқыппен пайдалану жолдарын үйретеді. Біз – Ұлы даланың ұрпағымыз. Таза судың мұрасын келер ұрпаққа аманаттау – ортақ парызымыз.
Қазіргі таңда бұл атлас еліміздің барлық өңірлерінде су ресурстарын басқарудың негізгі құралына айналуда. Ол ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және коммуналдық салаларда суды тиімді бөлуге ықпал етеді. Ең маңыздысы – экологиялық тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Жерасты суларының ластануын бақылауға, дер кезінде қорғаныс шараларын қабылдауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның гидрогеологиялық атласы – бұл тек біздің еліміз үшін ғана емес, сонымен қатар бүкіл Орталық Азия үшін үлгі бола алатын маңызды ғылыми еңбек. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, су ресурстарын ғылыми негізде басқару – бұл тұрақты дамудың кілті. Біздің атласымыз осы бағыттағы нақты әрі сенімді қадам.
Осы ауқымды жобаны дайындауға Қазақстанның жетекші ғалымдары мен мекемелері үлес қосты. Атластың авторлары: Абсаметов Мәліс Құдысұлы, Смоляр Владимир Александрович, Аязбаев Рахматулла, Көлдеев Ержан Итеменұлы, Муртазин Ермек Жамшитұлы. Жоба У.М. Ахмедсафин атындағы гидрогеология және геоэкология институты, Алматы гидрогеология мекемесі, сондай-ақ Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетінің (Satbayev University) ғылыми қолдауымен әзірленді.
Болашақта біз осы атласты одан әрі жетілдіріп, оған жаңа деректерді қосып, мониторинг жүйесін кеңейтуіміз қажет. Әрбір жаңа зерттеу – ұрпақтарға қалатын мұраның бір бөлшегі. Өйткені су – тек қазіргі ұрпақтың ғана емес, болашақтың да қажеттілігі.
Қорытындылай келе, Қазақстанның гидрогеологиялық атласы – бұл ғылым мен практиканың, дәстүр мен инновацияның үйлесімді қосындысы. Ол бізге табиғаттың қазынасын ақылмен пайдалануға, экологиялық тепе-теңдікті сақтауға, ұрпақтарға таза судың мұратын қалдыруға мүмкіндік береді. Бұл – тек бастамасы. Ғылым мен табиғаттың үндестігіне негізделген жаңа болашақты бірге құрайық.
Осы атқарылған ауқымды ғылыми жұмыс – тек карта жинағы емес, бұл еліміздің су қауіпсіздігі мен тұрақты дамуына бағытталған стратегиялық құжат, ұлттық маңызы бар ғылыми-тәжірибелік еңбек. Сондықтан да, бұл гидрогеологиялық атлас – өзінің мазмұны, ғылыми тереңдігі мен практикалық маңыздылығы тұрғысынан әл-Фараби атындағы Қазақстан Республикасының ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығына әбден лайық деп санаймын.
Баян РАҚЫШЕВ, техника ғылымдарының докторы, профессор
