Бұл сапар – Әміре өнерінің шарықтау шегі ғана емес, оның тағдырына әсер еткен ерекше кезең болды. Алайда осындай маңызды әрі тағдыршешті оқиғаның өзі әлі күнге дейін толық зерттелмей келеді. Әйгілі әншінің өмір жолы жайлы жиі жазылғанымен, шетелдік сапарлары, яғни Франция мен Германияға жасаған гастрольдері туралы нақты деректер өте аз. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында біз бүгін Әміренің Еуропадағы өнер сапарына назар аударуды жөн көрдік.
Әуелі әйгілі Париж сапарынан бастайық. Әміре Семейден Мәскеуге аттанады. Аталған сапар аясында ол астанадағы Үлкен театрда тағы бір концерт өткізеді. Бұл тек концерт емес, Париж алдындағы соңғы дайындық болса керек. Ұйымдастырушылардың ойынша, әртістер үлкен сахнада, қарасы көп халықтың алдында өнер көрсетіп, машықтанып алуы қажет. Ал жағдайды бағамдап, дұрыс-бұрысын қарап отыратын Луначарскийдің өзі және атақты ақын Маяковский. Бұл концерт туралы сол кездегі орталық басылым – «Правда» газетінің 1925 жылғы 26 маусымдағы санында жазылған. Ахмет Жұбанов өзінің «Замана бұлбұлдары» еңбегінде Әміре бұл концертте «Ағаш аяқ» әнін айтқан деп жазады. Әнші әннің алғашқы нотасын айтқан кезде, залдың алдыңғы қатарында отырған бір көрермен шошып кетіп, «Мынау ғажап дауыс қой!» деп таңырқапты.
Бұл кезде Әміре Мәскеуде тұрып жатқан Алаш көсемі Әлихан Бөкейханмен де кездескен екен. Қазақтың ұлттық өнерін шетелге таныстырып жүрген Әміреге Әлихан ағалық ақылын айтып, шығармашылық жолына сәттілік тілеп, ақ батасын берген деседі. Кейін бұл кездесу жайлы Әлихан Ахмет Байтұрсынұлына жазған хатында арнайы атап өтеді.
Әміре осылайша, барлық сыннан өтіп, КСРО өкілдері құрамында Парижге жол тартады. Парижге делегация тоғызыншы шілдеде барып, орталықтағы «Дария» қонақүйіне орналасады. Әміре бастаған топ бар-жоғы 11 концерт қояды. Бұл концерттер жайлы мәлімет көп емес. Десе де Франция Ұлттық кітапханасы архивінің сайтында La semaine a Paris, Comoedia газеттерінің сол кездегі мұрағаттық сандарын таптық. Ол жерде Semaine d’Art ethnographique russe (Орыс этнографиялық өнерінің сеанстары) концерті Сан-Жорж көшесі, 51 Salle Comoedia ғимаратында өтетіні көрсетілген. Концерттер 10-11 және 17-18 шілдеге (бұл аптаның жұма және сенбі күндері) жоспарланған. Сонымен қатар бір мақалада музыкатанушы Поль Ле Флемнің Әміре жайлы пікірі де берілген.
Француз музыкатанушысы Әміре Қашаубаевтың орындауындағы қазақ даласының әндерін батыс тыңдарманы үшін ерекше, табиғи әрі шынайы деп сипаттайды. Оның айтуынша, бұл әуендер тыңдаушыны кең дала поэзиясына жетелейді. Домбыраның жұмсақ үні мен қазақ әндерінің өзіндік әуезі Еуропа музыкасына үйренген құлаққа тосын әрі түсініксіз көрінуі мүмкін. Мұндай әндерді шынайы түсіну үшін Еуропа музыка теориясы ережелері мен қалыптасқан тыңдау дағдыларынан бас тарту қажет. Батыс музыкасы ұстанатын қатаң жүйе мұндай еркін әрі табиғи сазды қабылдай бермейді деп қорытындылайды.
Әміре Парижде жүргенде жазушы Ромен Роллан, журналист Анри Барбюст, Сорбонна университетінің профессоры Юбер Перно секілді зиялылармен кездескен. Соңғысы қазақтың Әміресі мен башқұрттың қурайшысы (сыбызғышы) Жұмабайды арнайы фонографқа жазып алғанын атап өтеді Жарқын Шәкәрім.
Жоғарыда жазғанымыздай, концерттер жұма және сенбі күндері өткен. Осы концерттерде Әміре Париж сахнасында «Балқадиша», «Ағашаяқ», «Дударай», «Қараторғай», «Қызыл бидай» және «Үш дос» әндерін шырқаған екен. Қалған күндері Әміре қаланы көріп, қыдырғаны анық. Сондай бір күндері әйгілі Эйфель мұнарасына Мұстафа Шоқаймен көтеріліп, қаланы тамашалаған. Сол күні Мұстафа «Кешкі асқа келіңдер, мен қонақ қылайын сіздерді», – деп барлығын ресторанға шақырады. Алайда делегациядан тек Әміре ғана барып, жалғыз өзі Мұстафамен оңашада қалады… Әміре Қашаубаев пен Мұстафа Шоқайдың Парижде кездесуі туралы дерек түрлі еңбекте кеңінен жазылғаны белгілі. Бұл тақырып бұған дейін жан-жақты зерттеліп, оқырманға жақсы таныс болғандықтан, біз бұл эпизодты мақала аясында осылайша қысқаша ғана атап өтуді жөн көрдік.
Әрине, Әміре Қашаубаев Парижге жалғыз өзі барған жоқ. Ол Ресейден барған үлкен делегацияның құрамында болды. Делегация қатарында түрлі сала өкілі болған. Олардың барлығын тізіп шығу мүмкін емес. Сондықтан біз бұл жерде тек Әміремен бірге бір сахнада өнер көрсеткен әріптес өнерпаздарға ғана тоқталамыз. Бұл орындаушылар күн сайын концерт беріп, әрқайсысының жеке-жеке нөмірі болған. Олар: украин әншісі Ольга Федоровская-Славинская (1885-1964) Мәскеу операсының әншісі, Гнесин атындағы музыка академиясының ұстазы; әзірбайжан әншісі Шевкет Мамедова (1897-1981) Әзербайжанның алғашқы опера әншісі, Баку өнер университетінің директоры; башқұрт сыбызғышысы Жұмабай Есенбаев (1891-1943) өз елінде қурайшылық (сыбызғышылық) өнердің кәсіби негізін қалаған, башқұрт белсендісі Зәки Уәлидимен байланысы бар деп репрессияға ұшыраған. Кейін соғысқа аттанып, Воронеж түбінде қайтыс болды; өзбек бишісі Тамара Ханым (1906-1991). «Ханым» деп лақап аты болса керек. Негізгі тегі Петросян. КСРО Халық Әртісі. Өзбек биінің бүгінгі жетістігі осы Тамара Ханымның арқасы деп жазады зерттеушілер; Григорий Любимов бастаған домрашылар (домбырашы деп шатастырмаңыз) квартеті (төрт адамды ансамбль); Мухитдин Кари-Якубов (1896-1957) өз уақытында өзбектің Шаляпині атанған опера әншісі. Совет Одағы орнағанға дейін Түркістан автономиясының белсенді мүшесі болған; сонымен қатар орыстың қос бұлбұл әншісі Анатолий Довило (1893-1965) мен Ольга Ковалева (1881-1962).
Шамамен шілде айының соңында делегация елге қайтады. Ал Әміре тамыздың 20-сы күні Семейге келіп жетеді.
1927 жылы әнші шетелге тағы шақырту алады. НКВД-ның қатал бақылауында жүргенімен, Мәскеуден келген бұйрыққа қарсы шыға алмай жергілікті басшылық әншіні екінші сапарға да аттандырады. Бұл Германияның Франкфурт қаласы болатын. Егер алғашқы Париж сапары жайлы қазақ баспасөзінде азды-көпті жазылған болса, екінші Германияға сапары жайында дерек мүлдем жоқтын қасы.
Әуелі іс-шараның өзіне тоқталып өтейік. Ресми атауы The International Exhibition in Frankfurt, Music in the Life of the People. Қазақшаласақ «Дүниежүзілік музыка көрмесі». Ахмет Жұбановтың жазуынша, көрме шілде айының 22 мен 31 аралығында өткен екен. Ол сапарға Ақтөбеде жүрген жерінен аттанады. Бұл жайлы Серке Қожамқұлов өз естелігінде «Ақтөбеде концерт қойып жүргенімізде, Әміре Франкфуртқа бару керек деген хабарды естіген. Әміре сол мезетте бірден жолға шығып кетті», – деп жазған.
Біз сол Франкфуртта өткен шараны ұйымдастырушылар жайлы ақпаратты таптық. Өздерін ISCM деп таныстыратын ұйым дүниежүзілік заманауи музыканы насихаттаумен айналысады екен. Олар 1923 жылдан бастап, жыл сайын әртүрлі қалада фестиваль ұйымдастырып жүрген көрінеді. Ең алғашқысы Зальцбургте өтсе (1923 ж.), 2023 жылы Оңтүстік Африкадағы Йоханнесбургте, 2024 жылы Фарер аралдарында өткізіпті.
Бұл сапар жайлы Әміреге қатысты ақпарат аз болса да, жалпы Кеңес үкіметі делегациясы жайлы сол кездегі баспасөз өте көп жазған екен. Мұрағаттағы 1927 жылғы шілде, тамыз айларындағы неміс баспасөзін қарап отырып, осыған көзіміз жетті. Мысалы, Arbeiter Zeitung, Deutshe Allgemeine Zeitung, Frankfurfer Zeitung сияқты бірнеше газет Кеңес делегация жайлы жалпылама мәліметтер беріп отырды.
Ал орыстілді баспасөзде тек бір ғана материал табылды. Мәскеуде шығатын «Рабис» деп аталатын журналдың 1927 жылғы қыркүйек айындағы 34 нөмірінде белорус әншісі Ирма Яунзем Франкфурт сапары жайлы азды-көпті тоқталған екен. Мақала авторы фестивальға түрлі ұлт өкілі қатысқанын, кімнің не көрсеткенін, тіпті Моцарт пен Бетховеннің өз қолымен жазған нота қолжазбалары жайлы жазған. Бір іліп алатыны, осы мақаладан біз Әміре бастаған топтың 9 концерт бергенін және сол концерттер «Франкфурт опера» (Frankfurt opera) залында өткенін білдік.
Сөз соңында ел арасында жүрген бір дерекке тоқталып кетейік. Әміренің Франкфурт сапарында дауысын арнайы дыбыс жазу құралына басып алыпты-мыс. Бұл жайлы өнерпаздың өзі айтып кетті деген естеліктер бар. Сонымен қатар Әміренің сапарласы атанған Саша Оганезашвили есімді әнші Вильгельм Деген есімді неміс зерттеушісіне өзі орындаған ән-күйлерін (кавказдың домбырасы – кеманчада) жазып қалдырған екен. Бұл жайлы нақты құжатты көрдік. Бұл жазбалар бір дерек бойынша Гумбольдт университетінің дыбыс мұрағатында сақталды десе, тағы бір деректе жазбалар Берлин мемлекеттік кітапханасында бар дейді. Осы сияқты башқұрт сыбызғышысы Жұмабайды да осы уақытта таспалап алды дейді. Яғни, Әміренің дауысы тағы сақталған бір жер болса, ол Германия болуы әбден мүмкін.
Әміре Қашаубаевтың шетел сапарларына қатысты деректер бүгінде үзік-үзік күйде ғана сақталған. Соған қарамастан, бұл мәліметтердің тарихи маңызы аса жоғары. Әміренің өнері арқылы қазақ мәдениетінің шетелге алғаш танылғанын ескерсек, бұл сапарларды жан-жақты зерттеу – ұлттық музыкатанудың өзекті міндеттерінің бірі. Осы жазбаны ұсынып отырып, біз Әміретану ғылымына өз тарапымыздан аз да болса үлес қосуды мақсат еттік. Алайда бұл бағыттағы басты өкініш бар. Ол Әміренің Франция мен Германиядағы өнер көрсеткенін айғақтайтын толыққанды құжаттардың, әсіресе дыбыс таспаларының жоқтығы. Сондықтан келешекте атқарылар ең маңызды істердің бірі – осы құнды деректерді іздеп тауып, ғылыми айналымға енгізу болмақ.
Рүстем НҮРКЕНОВ,
өнер зерттеушісі
