Әсіресе, оқырманның тарихи танымын, ұғым-түсініктерін кемелдендіретін ұлттық құндылықтар мен игіліктер, тағылымдық тәмсілдер, мыңжылдық үздік тәжірибелер, рухани өркендеудің ең негізгі қағидаттары жарқын көрініс тапқан.
Ойымызды әріден бастасақ, жазушының «Конфуций және оның ғақлиялары» дейтін еңбегі оның тәржімешілдік өнері мен өнегесін толық тануға болады. Өйткені қытай ойшылының данышпандық ғибратнамасының түпкі мазмұнын, сипатын, мәнісін біліктілікпен түсіну – ұғындыру үшін қазақтың жыраулық, шешендік болмысын, әдебиетін жан-жақты мінсіз меңгеру керектігін, ұйғыр, қазақ тілдеріндегі аудармаларын мейлінше қадағалау қажеттігін, заманауи қытай тіліндегі нұсқасының рухына лайықты сөйлету екендігін ерекше ыждағаттайды.
Зейнолла Сәнік қытай жұртының ұлы ағартушысы, ойшылы, пірі Конфуций өмірбаянындағы әрі тағылымды, әрі көшбасшылық, әрі жаңалықты, әрі әулиелік қырларын әңгімелейді. Ойшыл қытайдың тәлімдік ереже-нұсқауларын тәртіпке бағындырған, яғни үш мың жырды жүйелеп, әдеп-ибаға үйлестіріп, сұрыптаған. 300-дей байырғы ән әуенін ретке түсірген. Оның тарих алдындағы кесек еңбегі осындай. Конфуций ғақлияларының өзегі – білім, адалдық, әдеп-иба, тәжірибе, кітап оқу, сенім. Оның даналық дәрістері «өзінен бұрынғы үш патшалықты, он екі хандықты қамтыған».
Конфуций ғақлияларының философиялық, әлеуметтік, көркемдік-сыр-сипаттарының тағдыранықтағыштық, өміртанытқыштық мәнін Зейнолла Сәнік сұңғылалық зердемен кестелеп жеткізген.
ХХІ ғасырдың 3-ширегін тәмамдауға таянғанда өркениет биігіне жеттік пе десек, бір жағынан, жаһандық геосаясат ушығып, әлемнің әлек-шәлегі шықты, екінші жағынан, республикалық ЖОО жүйесі Болон процесін қабылдап, классикалық білім беру жүйесінен бездік те, кітап оқудан, қалам ұстаудан, көркем жазудан (конспект жасаудан) біржола айырылдық… Егер де «Қазақтың хаткерлік тарихынан» атты мақаланы оқысаңыз, ұлт мәдениеті тарихындағы хұсни хат, көркем жазу философиясының орасан мән-мағынасын түсінер едік. Мұның байтақ дәстүрлі тарихы, көркемдік қисындары, ою-әшекейлері, өлшем-ережелері бар «жауды көркемдеу өнерін үйрететін ғылым» екен. VІІ-VІІІ ғасырлардағы Тоныкөк жазуы, Күлтегін жазуы, Майқы бидің 40 рудың таңбасын тасқа ойдырып жазуы, Бетбақ даладағы «Таңбалы тас» жазуы, бәсіре бұйымдарға, ыдыс-аяқтарға, әсемдік мүліктерге түсірілген таңбалар – ұлы бабаларымыздың дүниетанымын, көзқарасын, нанымын, тұрмыс-тіршілігін, шеберлігін танытады. Мұны келістіре жазғандар бітікшілер, абыздар, бақсылар. Солардың атақтысы тегі қаңлы ақын, әдебиетші, саятшы Сәрсен (1295-1345) екен. З.Сәніктің көрсетуінше, «Юань тарихында» аты жазылған қаңлы Сәрсен (Зысан) орда білгірі, уәзірі, тарихшысы һәм әдеби хатшы қызметін атқарған. «Зысан (Сәрсен) күніне мың әріп жазған соң тамақтанатын… Оның жазуы көк тіреген семсердей айбатпен кемпірқосақтай көтерілетін» дейтін тарихи сөз қалған.
Хұсни хат шеберінің «Көрікті жазудың 9 түрлі шарты» деген еңбегінде мынадай пайымдаулар тізілген: 1) қалам және оның ұшы таза жүннен біркелкі жасалып, жұмсақ серпінді, 18 см аспауға тиіс; 2) сандықта сақталған қағаз; 3) сия сауыт; 4) таза су; 5) сияны керегінше езу дұрыс; 6) қол және білезік буынын жеткілікті шынықтыру; 7) рухи күй, жан қуаты, ыждағатты зейін; 8) Жарығы мол жайлы орын. Тоғызыншысы жазылмай қалған.
Автор қазақ халқы араб жазуын ХІV-ХV ғасырларда қолдана бастаған деп жазады. Алдымен, қыпшақ ұлысын билеген Орыс ханнан бастап Әз Жәнібек пен Ахмет Керей есімдері тасқа қашалып түсірілген. Сонымен қатар «Қыпшақ, найман, алшын, арғын, қаракесек, үйсін, табын Илаһи Қаррасикаһамиша Хаярахымет қыл сен алтауын (О, Ием, үмітіңе жету үшін осы алтауына рахметіңді бере гөр)» деген сөйлемді тасқа таңбалаған. «Жеті Жарғыны» Қасым хан тас ойдырған. Сөйтіп, ұлы даналық сөздерін келешекке аманаттаған.
Хаткерлік өнердің тарихын бажайлап баяндап, оның мынадай сан алуан түрлерін атайды: гүлді нұсқа, бейнелі нұсқа, шой табан нұсқа, бұрышты нұсқа, әшекей нұсқа, түзу нұсқа, жай нұсқа. Көркем жазу үшін қазақ тілінің грамматикасын жетік білу қажет. Хұсни хат жазуға шеберлік «әрі емле дұрыстығын, әрі көркемдікті» (Әсет ақын айтқандай, «көзге қуат, көңілге азық»), әрі мазмұн дұрыстығын, әрі ғылыми ережені барынша құнттауды талап ететін ғазиз өнер.
Ұлтымыздың байырғы тарихына байланысты тарихи жазба деректер З.Сәніктің «Батыс Қытайдағы қазақ тарихына қатысты ежелгі мұрағаттар», «Ежелгі қытай жазбаларындағы түркі (қазақ) қаламгерлері» дейтін зерттемелерінде жеткілікті айтылған. Өйткені қытайдың бес мың жылдық хатқа түсірілген тарихында сақ, ғұн, үйсін, қаңлы дәуіріндегі мәліметтер нақтылы көрініс тапқан. З.Сәніктің көрсетуінше, үйсіндердің атамекені бес тау (Алтынтау, Тәңіртау, Тарбағатай, Алтай, Күнлүн) мен бес өзеннің бойы (Мағжанда бес ұлы су) барша түркі ұлыс-тайпаларының алтын бесігі. Мұны қытай ғұламасы, Ұлы дала мәдениеті тарихының білгірі Су Бихай да дәлелдеп жазған. Себебі, бұл жерден ХХІІІ-ХХV ғасыр бұрынғы бағалы археологиялық ескерткіштер (мысалы, мыс айна, алтын жүзік, күміс көзе) мен 10 мыңдай үйсін молалары табылған.
Сақ шеберлері Боғда көлі бойында жартастарға аң-құстардың, хайуанаттардың, өсімдіктердің суреттерін нәшіне келтіріп түсірген.
Автор «Сақ ана» турасында қызықты ой өрбітіп, мәтінін сөйлеткен. Ұлы бабаларымыздың наным-сенімін, яки айға, күнге, отқа, суға табынғанын, бұғыны пір тұтқанын, ежелгі этностардың таңбаларын әңгімелеген.
Қытай жылнамаларындағы «Ғұн баянына» зейін қояйық: «Ғұнның барлық ағаман-ақсақалдары жаңа жылдың (наурыздың) алғашқы күндерінде Тәңір-құттың ордасында шағын мәжіліс құрып, құрбандық шалады. Мамырда Ұлубалықта бас қосып, ата-аналарының аруағына, жер-көкке, ие-киелерге арнап, үлкен шек береді. Күзге салым, жылқы қоңданған кезде тасаттық орманында өтетін ұлы жиында мал мен жанның санағы және соған қарай алынатын алым-салық мөлшері есептеледі… Тәңірқұт әр таңда ордасынан шығып, көтеріліп келе жатқан күнге, түнде айға тәу етеді… Өлген адамды қос қанат табытқа салып жерлейді. Мүрдемен бірге алтын-күміс, киім-кешек көмеді… Тәңірқұт төлеңгіттері мен құмаларынан оңдаған немесе жүз шақты көр жолдасы бірге көміледі. Жорықта аспан шырақтарына қарап әрекеттенеді, ай толғанда шабуылға өтіп, ай қорғалағанда шегінеді», – делінген. («Қытай тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер», І том, 80-81 бб.). Қытай ғалымы Жаң Чи-ау өзінің: «Алтай мен Еренқабырғаның солтүстігіндегі сақтар мен һұндардың мәдениетіне шолу» деген мақаласында осы өңірден табылған мыс қазандарды Баркөлден, Қазақстанның Іле өңірінен табылған қазандармен бір түрге жатқызуға болады дейтін тұжырым жасаған.
Руханият жанашыры З.Сәнік халық фольклоры үлгілерін ыждағатпен жинаушылардың, шежірешілердің, әңгімешілердің ұлы еңбегін ескере отырып, олардың «108 қисса-дастан, 286 аңыз-ертегі, 170-ке тарта үлкенді-кішілі айтыс, 220-ға тарта тұрмыс-салт жырлары, 100-ден артық этнографиялық еңбек, 158 мақала, 90-ға тарта балалар жыры, 400-ден артық күлдіргілер мен шешендік сөздер, 300-ден астам басқа жыр, 20-ға тарта халықтық ән-күй жариялағанын» қадап айтады. Мысалы, атақты шежіреші, қиссашы Бейсенғали Садықанұлы (1911-2001) «Халық мұраларын жинаудың бүкілқытайлық үлгісі» дейтін мәртебелі атаққа ие болған.
16 томдық «Иуан хандығы дәуірі» тарихындағы Найман хандығының жазу мәдениеті, қала мәдениеті, жер-су атаулары жайындағы мәліметтерді ғылыми айналымға енгізеді. Сондай-ақ Абылай ханның Зиянлун патшаға жазған хатында «Ташкент пен Тарбағатай қазақ жері» еді дегенін келтіреді.
Деректанушы З.Сәнік ежелгі қытай жазбаларында хатталған қаңлы, қыпшақ, дулат тайпаларынан шыққан сөз зергерлерін атайды. Сонымен қатар «Оғызнама» эпосы, «Қорқыт Ата кітабы», Махмұт Қашқаридің «Түркі тілдерінің сөздігі» Құтыптың «Хусырау уа Шырыны», Сайф Сарайдың «Түркі тіліндегі Гулстаны», Ахмет Хорезмидің «Махаббатнамасы», Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» мен «Жаһаннамасы» жөнінде тебіренеді. «Кодекс – Куманикус» 1303 жылы Қара теңіз бойын мекендеген қыпшақтардан жазылып алынған. Басты тақырыптары – аспан әлемі, табиғат құбылыстары, сауда, іскерлік мәселесі, есеп-қисап. Екінші бөлімінде аңыздар, жұмбақтар, өсиеттер, нақыл сөздер, діни уағыздар. Ұлт тіліне қатысты азық, балықшы, айран, ақшам, алма, балта, болмыс, асыл, көрік, ала, аз, бұғана, бұтақ, көбелек тәрізді 2 940-қа жуық сөздің дені қазіргі қазақ тілінде айна-қатесіз қолданылады» деп жазады.
Мыңжылдықтардың жаңғырығын ғылыми сарабдалдықпен тірілту, білгірлікпен сөйлету, сыр шерту – Зейнолла Сәніктің «Монғолдың құпия шежіресін» тарихи-филологиялық тұрғыдан зерделеуінен тануға болады. Ол «Құпия шежіренің» танымдық, тағылымдық, тапқырлық, даналық әлемі мен тарихи-мәдени құндылықтарын әділ таразылайды.
«Құпия шежіре» турасында 700-дей зерттеу жазылған. Мұнда «500-дей кейіпкер есімдері, 300-дей жер-су атаулары, 100-ден астам ұлыс-ұлт аттары, 50-дей қала, кент аттары, жүзден аса қосалқы есімдер аталады екен». (Мағауия Сұлтанияұлы) З.Сәнік «Құпия шежіренің» тілі туралы ой толғағанда, монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы сөздігін құрастырған Базылқан Бұқанұлының зерттеуіне жүгінеді. Сонда монғол-қазақ тілдерінің 60% түбірлес екен. Қазіргі қазақ тілінде 700-ден астам сөз өзгеріссіз қолданылады.
Монғол оқымыстысы Рынчын Баямбаев: «Монғолдың сөздік қоры бір миллион. Ал қазақтың тілін жетік білген адам бір миллиард кісімен түсінісе алады» депті. Бұл пікірдің жаны бар. Себебі Ахмет Байтұрсынұлы: «Еділден бастап Ертіске дейін, Оралдан бастап Ауғанға шейін қазақта тіл де, емле де бір»; «ХХ ғасырға шейін түріктің тілін аздырмай алып келген тіл тұрғысындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті» дегенінде қазақ тілінде сөйлейтін халықтың мекен еткен территориясы (тағы да өзге де ұлттармен қарым-қатынасы бар) нақты көрсетілген.
З.Сәніктің «Дала мәдениеті – Еуразия мәдениетінің алтын тұғыры» атты ғылыми-шығармашылық сипаттағы еңбегінде ұлт тарихына қатысты шынайы дереккөздердің логикалық мазмұнын, тарихи шарттарын, мәтін мәнісін мұқият ескере отырып, тарихи сана-зердемізді, ата дәстүрімізді, отаншылдық, қаһармандық рухымызды паш етеді.
Серік НЕГИМОВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор