Бұған дейін көне жәдігерлерді жинауды әдетке айналдыру көп жағдайда бай-бағландардың ермегі деп бағаланатын. Әсіресе, бұл үрдіс Еуропа елдерінде жиі көрініс тапты. Соның ішінде көне тиындарды тірнектеп жинайтын нумизматиктер, қағаз түріндегі ақшалардың түр-түрін сақтайтын бонистер, медальдар мен түрлі таңбаларды теретін фалеристер мен поштаға қатысы бар көне таңбаларды жатқа айтатын филателдер ерекше қызығушылық туғызып келді. Мұндай адамдардың батыста құрметі артып, сұранысы асқақтап тұрды.
Кейінгі кездері өз елімізде де ескі дүниелерді жинап, ел аузына іліккен жандардың қарасы қалың. Өткен кезеңнен жеткен тарихи дүниелерді іздеп жүріп жинап, маңызын арттыруға елеулі үлес қосып жүрген мұндай адамдардың кейбірі әлі күнге дейін көптің көзінен таса қалып жатса, енді біреулер сан қырынан дәріптеле бастады.
Сыр өңірінде де тарихи жәдігерлерді жаңғыртып, елдің ықыласына бөленіп жүргендер сирек те болса кездесіп қалады. Облысқа қарасты Қазалы ауданынан шалғайда қоныстанған Тапа елді мекенінің тұрғыны жеке үйін құнды жәдігерлер көмбесіне айналдырғанын көргенде еріксіз таңғаласың.
Ауыл тұрғыны Аманжол Жұмабеков атты ақсақалдың жеке қорынан көптеген көне жәдігердің түр-түрін көруге болады. Кейіпкеріміз ешқандай бай-бағлан да, қалталы кәсіпкер де емес. Алақандай ауылда төрт түлігін түлетіп, көппен бірге қоңырқай тірлік кешіп жатқан қарапайым шаруа адамы.
Бүгінде 75 жастағы ақсақал көне жәдігерлерді жинауға кездейсоқ әуестенген көрінеді. Өзінің айтуынша, коллекционер олжасын алыстан іздемейді. Тарих тұнған туған жерінің топырағынан кездейсоқ ежелгі бұйымдарды аршып алып, сөресіне жинауды әдетке айналдырады. Нақты айтқанда, жастайынан атакәсіптің желкенін керген ол кезекті мал жайып жүрген сәтінде құм бетіне шығып қалған көне жәдігерлерді тауып, сол кезден бастап өз қорына жинауды қолға алады.
– 1969 жылдан бері қарай құм қойнауынан табылған тарихи жәдігерлерді көптеп жинадым, өз бетімше зерттеп-зерделедім. Одан кейін 2013 жылға дейін тапқан бұйымдарды арқалап, Алматы мен Астананы жағаладым. Басты мақсатым – құм қойнауынан табылған жәдігерлердің сырына тереңінен үңіліп, өткен тарихымызды бүгінгі ұрпақтың жадында қайта жаңғырту болды. Бастапқыда сыры беймәлім бұйымдар ешкімнің қызығушылығын туғыза қоймады. Талай жерді шарладым. Нәтижесінде, тарихи олжам назарға алынды. Көне жәдігерлердің тарихын таразылау үшін Әлкей Марғұлан атындағы археология институтының, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің ғалым-археологтары ауылға ағылды. Оларға ауыл маңындағы көне бұйымдарды қазып алған аумақты нұсқап, қолымдағы құнды жәдігерлерді көрсеттім. Содан бері тынымсыз еңбектеніп келеміз. Археологтармен үздіксіз байланысып тұрамын. Тарихи орынға жиі келіп, қазба жұмыстарын жүргізіп тұрады, – деп түсіндірді ақсақал.
Негізінен, Тапа елді мекені Қазалы ауданы орталығынан 100 шақырым қашықта орналасқан. Сол маңда ауылмен аттас шағын төбешік бар. Кейіпкеріміз құнды экспонаттар көмбесіне айналған осы аумақтан алғашқы олжасын еншілепті. Содан бастап құм қойнауынан талай бұйымдарды аршып алған. Бас-аяғы 50 жылдан астам уақыт ішінде тарихи орыннан 1200 экспонатты жинап, үйін жеке мұражайға айналдырады. Әсіресе, тарихи орыннан көптеген қыш құмыралар, дән үккіш ежелгі бұйымдар, тас жебелер және жебе жасауға арналған тастар тапқан. Сонымен қатар ежелгі қазан, пышақтар, түймелер мен тері өңдейтін түрлі бұйымдарды аршып алыпты. Тіпті аумақтан адам жерленген қабірдің де табылғанын айтады. Соған қарай әлі де көпке беймәлім жатқан аумақ ежелгі қоныстың орны болуы мүмкін деген байлам жасалып отыр.
– Өзім тапқан тарихи орынға күніне 2 сағат көне жәдігерлерді іздеуге шығып тұрдым. Алғашқы кездері 70-ке таяған шағымда құм арасын аршып, ескі құмыралар мен көне бұйымдарды жинап жүргенімді ерсі көргендер аз болмады. Уақыт өте келе тарихи орынның құпиясын ашып, құнды бұйымдарды тапқанымды түсінген соң ғана бұл әрекетімді үлкен еңбекке балады. Ұзақ жылғы ізденісімнің арқасында археологиялық жұмыстардың қыр-сырын да меңгердім. Бері келе құнды экспонаттар көмбесіне айналған тарихи орынға қазба жұмыстарын қолға алған археолог-ғалымдар көне бұйымдарды қола дәуірінің мәдениетіне жатқызып отыр. Қазір бұл орынға елімізден өзге Франция мемлекетінің зерттеуші ғалымдары да арнайы келіп, ғылыми жұмыстармен айналысуға бет бұрып жатыр. Бұл бірінші кезекте менің саналы ғұмырымда қол жеткізген өлшеусіз еңбегімнің айқын жемісі деп сеніммен айта аламын, – дейді әуесқой археолог.
Қабір демекші, ақсақал құнды жәдігерлер көмбесіне айналған аумақтан елімізде сирек кездесетін жұптап жерлеу зиратын да тапқанын жеткізді. Яғни, бейітте ерлі-зайыпты жұптың мүрдесі анықталыпты. Дерекке сәйкес, бұған дейін мұндай жерлеу әдісі 1965 жылы Қарақалпақстанның Тақтакөпір ауданынан табылған екен. Ал еліміз бойынша бұл тың жаңалық ретінде танылып отырғанын алға тартады.
Тапалық тұрғын байлыққа қызығып, құнды олжасын ақшаға саудаламағанын айтады. Осы кезге дейін түрлі бұйымдарды қомақты қаржыға сатып алуға ниет білдіргендер аз болмапты. Бірақ бірде-бір экспонатты жекенің мүддесіне бермеген. Тіпті қазба жұмыстары барысында саф алтыннан құйылған ескі сақинаны да тауыпты. Оны өз қолымен мұражайға өткізген.
– Жасым 75-ке жеткен соң талай жыл жеке қорыма жинаған құнды дүниелерімді құрдымға жіберіп алмауды көп ойландым. Ақырында ұзақ жылдар құм қойнауында құпиясын бүккен бағалы бұйымдарды мұражайға табыстауға шешім қабылдадым. Жуырда ғана жеке қорымда сақтаулы тұрған тағы 100-ден астам экспонатты Қазалы аудандық тарихи-өлкетану музейіне тапсырдым. Сол сияқты ауданға қарасты Шәкен аталатын шағын елді мекен мектебінің мұражайына да 300-дей жәдігерімді қойдым. Осы арқылы кеңестік кезеңде кенжелеп қалған тарихымызды қайта айқындауға үлесімді қосуды мақсат тұттым, – деді ақсақал.
Қазір коллекционердің қоржынында әлі де 80-ге жуық жәдігер сақтаулы. Оның да ел игілігіне пайдалану жолында қажеттілігіне қарай музейлерге өткізуді мақсат етіп отыр.
Қарияның айтуынша, көне қоныстың орнын зерттеу жұмыстары әлі де жалғасып жатыр екен. Соның нәтижесінде биыл тағы бірнеше қоныстың орнын ашқанын мәлімдеді. Нақты айтқанда, зерттеуші ғалымдардың ықпалымен Шөлқұм деген жерден үлкен қоныстың орны анықталып, қола дәуірі, неолит дәуірі, ерте темір дәуіріне жататын қоныстар табылыпты. Бұл қоныстардан табылған құнды жәдігерлер Астана қаласына жіберіліп, арнайы зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатқанын жеткізді.
Мұны тек бір адамның емес, түгел халықтың қоры деп атауға болады. Ескінің жәдігерін тауып, сақтап, бүгінге аманат ету – мәдениетке қосқан үлкен үлес.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы