Солардың бірі – саналы ғұмырын ел игілігіне арнаған, ғылым мен білімнің шамшырағы болған, ғалым-ұстаз, ұлт зиялысы, профессор Бекберген Байдоллаұлы Байдуллаев. Ол – тек білім мен ғылымда ғана емес, мінезі мен мұраты арқылы да биікке көтерілген тұлға. Туған еліне, өскен ортасына адалдығымен, терең ойы мен кемел болмысымен танылған азаматтың өмір жолына үңілген сайын біз тек ғалымды емес, тұтас бір дәуірдің бейнесін көреміз. Оның қайраткерлік жолын тану – ұрпаққа тағылым, елге өсиет.
Оның өмір жолы – бір ғана адамның тағдыры емес, тұтас дәуірдің шежіресі. Ғылымға деген махаббаты, адал еңбегі мен биік парасаты ұрпаққа өнеге, елге үлгі. Ол – ойы жүйрік, сөзі салмақты, білімі терең, тұлғалық болмысы дара жан еді.
Бекберген Байдоллаұлы 1935 жылы ақпан айында Маңғыстаудың қасиетті топырағында – Шетпеде дүние есігін ашты. Тарихи тамыры терең Қаратаудың етегінде қоныстанған қожағұл руының отбасында дүниеге келген ол, елге қадірлі, білім мен еңбекті ту еткен шаңырақтың түлегі болатын. Атасы Бөлеш молда – Бесқала мен Хиуаның медреселерінде он жылдан аса білім алып, елге оралған соң ағайын-туыс балаларына сауат ашқан ұстаз еді. Ауылға алғашқылардың бірі болып егін егіп, бақ өсірген, тіршілікке жаңаша тыныс берген ағартушы тұлға.
Әкесі Байдолла да халыққа сыйлы, егіншілікпен айналысқан, ағайынға қамқор, алдыңғы буынның ардақтысы еді. Бірақ қуғын-сүргіннің сұрапыл толқыны бұл шаңырақты да айналып өтпеді – «ескінің өкілі» деген жаламен Байдолла Бөлешұлы 1938 жылы тұтқындалып, жер аударылды. Анасы көп ұзамай көз жұмады. Бес жастағы Бекберген тағдырдың тауқыметін ерте сезінгендіктен болар, бала күнінен-ақ асыл мұратқа ұмтылды.
Апасы Болған Масатованың тәрбиесінде өскен ол Сартас ауылындағы жетіжылдық мектепті үздік аяқтап, соғыстан кейін Түркістанда еңбек еткен ағаларының қамқорлығымен білім жолын жалғастырады. 1954 жылы Түркістан қаласындағы В.Ленин атындағы мектепті алтын медальмен аяқтап, сол жылы Қазақ мемлекеттік университетінің экономика факультетіне қабылданады.
Ол кездерді әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, экономика ғылымдарының докторы, академик Өтеғали Шеденов өз естеліктерінде былай деп еске алады:
«Соғыстан кейінгі қазақ жастарының, соның ішінде Бекең екеуміздің де өмір жолдарымыз ұқсас – қиын да қызықты болды. Біздер қиындыққа мойымай оқып-даму арқылы өмірдің сан-саласында өз болмысымызды таныта білдік. Біз Қазақстанның батысындағы шалғай ауылдарда туып-өстік. Ұстаздарымыздың сенімін ақтап, ең алғашқылардың қатарында ғылым жолын таңдадық. Сол бір сәттен бастап өмір бізді әрдайым қатар алып жүрді. 1954-1959 жылдары Қазақ мемлекеттік университетінің (қазіргі әл-Фараби атындағы Ұлттық университет) экономика факультетінде бірге білім алдық. Бізге дәріс берген ұстаздар – өз кезеңіндегі ғылым классиктері, ірі академиктер: Ф.Жерябятов, С.Бәйішев, М.Розманов, Т.Шаукенбаев, И.Лукьянц, И.Бровер, С.Нейштад, И.Гильман, А.Гороховатский, Т.Төлебаев, И.Ким, Я.Аубакиров, М.Бутин, С.Толыбеков, Т.Костенко, С.Гольденгерш, Д.Айстарханов, Е.Шәріпов тағы басқа».
Ғалымның курстастары мен жора-жолдастарының өзі – тұтас экономикалық мектептің негізін қалаған ұлы есімдер: К.Акаев, К.Бердалиев, А.Нысанбаев, Б.Ибраев, К.Сағадиев, Ө.Шеденев, А.Масақбаев, А.Тоғайбаев, Н.Мамыров, К.Нәрібаев, А.Қисықбаев, Н.Алпамысова, С.Сатыбалдин, С.Каженбаев және басқа да танымал қайраткерлер. Олармен бірге Бекберген Байдоллаұлы да ғылымның, мемлекеттің және қоғамның іргетасын бекіткен тұлғалар қатарына енді.
Осылайша, «Өмірдің мәні – өз күшіңе сеніп, жарқын болашаққа ұмтылуда» деген ұстанымды берік ұстанған жас жігіт білім жолындағы әр белесті табандылықпен еңсерді. Университетті тәмамдаған соң Қарағандыға жолдамамен барып, Совнархоз құрылымында аға инженер-экономист қызметінен еңбек жолын бастайды. Бірақ жүрек қалауы – ұстаздық пен ғылым еді. Сол себепті 1960 жылы Қарағанды политехникалық институтына оқытушылыққа ауысады. Білімін тереңдету мақсатында Свердловск (қазіргі Екатеринбург) қаласындағы А.Горький атындағы Урал мемлекеттік университетінде аспирантурада оқиды. Елге оралып, Қарағанды политехникалық институтында аға оқытушы қызметін жалғастырып, білім мен ғылымның сара жолында еңбек етеді.
1972-1978 жылдар аралығында Бекберген Байдоллаұлы Қазақстан Коммунистік партиясының Қарағанды облыстық комитетінде абыройлы қызмет атқарды. Ол экономикалық теория мен саясат саласындағы жауапты маман, білікті ректор ретінде терең білімін халыққа қызмет етуге арнады. Аталған қызметінен кейін ол білім ордасына қайта оралып, Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің экономика және материалдық-техникалық жабдықтау кафедрасына аға оқытушы болып ауысты. Бұл шешімі – ғылымға адалдықтың, ұстаздыққа деген берік сенімнің көрінісі еді.
1982 жылдың мамыр айында Бекең ұзақ жылғы еңбегінің нәтижесін тағы бір мәрте дәлелдеді – Киевтегі Сауда-экономикалық институтында «08.00.01 – Саяси экономия» мамандығы бойынша кандидаттық диссертациясын табысты қорғап, ғылым биігіне бір қадам ілгері басты. Бұл – оның қажырлы еңбегінің, білімге деген адалдығы мен табандылығының заңды жемісі болатын.
Әр жылдары белгілі экономист-ғалым ретінде Қарағанды политехникалық институтының Балқаш қаласындағы филиалын ашуға атсалысты. Сондай-ақ ол Қазақстан тұтыну одағы Қарағанды экономикалық университетінде аймақ бойынша 2000 жылы бірінші рет ашылған «Кеден ісі» кафедрасына білгір маман ретінде меңгерушілікке арнайы шақырылды. Аз уақытта профессор Б.Байдуллаев кеден мамандарын даярлайтын кафедраның «аз да болса, көтерер жүгі нармен тең» ұжымын құрып, аяққа тұрғызды. Кафедра меңгерушісі ретінде Қарағанды облыстық Кеден басқармасымен тығыз байланыс орнатып, студенттердің оқу-өндірістік тәжірибесін ұзақмерзімді келісімшартқа сәйкес аталған ұйымның сан салалы бөлімінде өткізеді. Үш жылдың ішінде кеденші мамандығы бойынша білім алатын студенттердің саны 400-ден асты.
Профессор, г. ғ. к. Руза Рахымжанова жаңа мамандық ашу үшін осы саланы жақсы білетін, тәжірибелі адам қажет болғанын еске алады.
«Университет басшылары өңірдегі білікті маман, профессор Байдуллаев Бекберген Байдоллаұлына жаңа кафедраға меңгеруші болуға ұсыныс жасап, келісімін алды. Әрине, жаңа мамандықты оқу-әдістемелік материалмен қамтамасыз ету, оқу бағдарламаларын жасау және жаңа кафедра ашып оның профессор-оқытушы құрамын тез арада құру үлкен ұйымдастырушылық қабілетті, білім мен тәжірибені дұрыс пайдалана білуді қажет ететіні белгілі. Бекберген Байдоллаұлы аз уақытта сол алға қойған мәселелерді түбегейлі шешіп, жаңа кафедраны құрып қана қоймай, бүкіл мүшелерін қызу жұмысқа жұмылдыра білді. Қарағанды облысының Кеден басқармасымен тығыз байланыс қалыптастырып, студенттерге тек теория жағынан ғана білім беріп қоймай, оны тәжірибемен ұштастыра білді. Университет ұжымында профессор өзінің кішіпейілдігімен, шыншыл мінезімен, сонымен қатар кемшілікті тура көрсетіп қана қоймай, қалай түзету керегін де айтатын білімді және өмірлік тәжірибесімен үлкен сый-құрметке ие болды. Кафедра басқарған алты жыл ішінде мемлекеттік тілде, орыс тілінде 24 оқу құралы, 20 дан астам әдістемелік нұсқау және 15 пәндік жаңа оқу бағдарламасы шығарылды», – дейді Руза Ибжанқызы.
Бекберген Байдоллаұлы көп жылдар, әсіресе тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта жоғары білікті маркетологтарды, менеджерлерді, банкирлерді, аудиторларды, кеден ісі мамандарын даярлауға белсенді қатысты. Оның шәкірттері бүгінде еліміздің барлық өңірінде жұмыс істейді. Ғибратты ғалым профессор Б.Байдуллаевтың ұзақ жылдар атқарған еңбегі жоғары бағаланды. 1970 жылы «Еңбектегі ерлігі» медалімен марапатталды. Ғалымның аты 1987 жылы ҚарМУ-дің «Құрмет тақтасына» ілінді, «Қазақ энциклопедиясы» сериясына кіретін «Маңғыстау» энциклопедиясының 2006 жылғы 2-басылымына енгізілді, басқа да көптеген марапаттармен бағаланды.
Білім беру мен ғылым саласындағы еңбектерін айта кетсек, ғалым көп жыл бойы экономика бойынша ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысты. Одан басқа экология, маркетинг, басқару, кеден ісі саласынында да республикаға белгілі маман. 170-тен астам ғылыми еңбектің, кітаптың авторы. Оның ішінде, атап айтсақ, алты оқулық және оқу құралдары, 5 ғылыми кітап, 90-нан астам мақаласы және халықаралық, одақтық, республикалық, аймақтық ғылыми-ілімдік және ғылыми-практикалық (тәжірибелік) конференцияның материалдары жинақтарында жарияланды. Онымен қатар Бекберген Байдоллаұлының жетекшілігімен әлеуметтік жоспарлау бойынша ғалымдар ұсынған екі арнайы ғылыми еңбек жинағы жарыққа шықты.
Жоғары сұранысқа ие болған ірі туындылары ретінде келесі еңбектерін айтуға болады: «Құрылыстағы негізгі өндірістік қорларды тиімді қолдану», «Қаланың экономикалық және әлеуметтік дамуын жоспарлау», Маркетинг: Орысша-қазақша сөздік, «Кедендік бақылаудың техникалық құралдары», «Кеден ісін ұйымдастыру» және тағы басқа.
Бекберген Байдуллаевтың жетекшілігімен Қазақ мемлекеттік басқару академиясының арнайы кеңесінде Г.Жүсіпова, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Қарағанды филиалында Т.Қазбеков, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Экономика факультетінде С.Сексенбаев кандидаттық диссертациясын қорғады. Сонымен қатар профессор Б.Байдуллаев 3 докторлық диссертацияның, атап айтқанда, А.Мұсылманқұлов, А.Нұрсейітов, Вьетнам елінің ізденушісі Чанг Чунг Нгианың авторефераттарына, сондай ақ 20-дан астам кандидаттық диссертацияның авторефераттарына белгілі маман ретінде сын-пікір жазды.
Ол орталық Қазақстан аймағының ерекшеліктерін де республикалық ғылыми конференцияларда және семинарларда жан-жақты таныта білді. Нарықтық экономика мәселелерін, менеджмент пен маркетингтің, кеден ісінің теориясы мен практикасының қыр-сырын қалың қауымға көрсете білді.
2006 жылы Бекберген Байдоллаұлы Астана қаласына қоныс аударып, ҚЭУ-дің қашықтықтан оқытатын өкілеттігіне профессор қызметіне келді және өмірінің соңына дейін істеді. Астанада да «Кеден ісі» мамандарын дайындауға үлкен үлес қосқан.
Бекберген Байдоллаұлы еңбекқор адам ғана емес, сонымен қатар үлгілі отағасы болды. Аяулы жары Күлзипа Хамзақызы екеуі үш бала тәрбиелеп, ұлын ұяға, қызын қияға қондырды. Ұлы Ғалымжан Байдуллаев «Экономика ғылымдары кандидаты», білгір маман. Қазақ теміржолы ҰАҚ Департамент басшысы. Қыздары Дина мен Салтанат та экономика финанс саласының мамандары. Немерелері Бауыржан – Италияда магистратурада, Азамат – Финляндияда, Айша – Германияда, Айза АҚШ-та бакалавриатта оқып жүр. Өнегелі өмір, өрелі еңбек, терең ілім мен текті тәрбиенің жарқын бейнесі болға Бекберген Байдоллаұлының есімі ел жадында мәңгі сақталады. Ол – халқымыздың шын мәніндегі ардақты перзенті, ел руханиятының шырақшысы.
К. ЕРКІН
